Өндірістегі шығындардың құрамы мен жіктелуі

Өндірістегі шығындардың құрамы мен жіктелуі

Жоспар

Кіріспе

1. Шығындар  есебi мен  өнiмнiң өзiндiк құнын калькуляциялау әдiстерi

1.1 Шығындар түрлері

1.2 Калькуляцияның жалпы түсiнiгi

1.3 Қазақстанда қолданылатын  шығындар  есебi мен  өнiмнiң  өзiндiк 

    құнын калькуляциялау әдiстерi 

2. Калькуляция баптары бойынша өндірістік шығындар есебі

2.1 Өндіріс шығындарының есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың тапсырыстық әдісі

2.2 Шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың процестік әдісі

2.3 Шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың нормативтік әдісі

Қорытынды

Пайдаланаған әдебиеттер тізімі

КІРІСПЕ

Басқару есебі кәсіпорынның қолда бар ресурстарын пайдалануды  меншік иесі тарапынан бақылауға бағытталған. Мұнда қорытындыларды, шығындарды және олардың тиімділігін білу маңызды.

Қазіргі уақытта басқару  ресурстарын жүйелеу мен өндіріс  шығындары проблемасы көкейтесті, дегенмен әрбір қайта құрылған немесе қайта  жасалған кәсіпорын көптеген жағдайларда мыналардың есебінен өндірістік емес шығындар болады: 

 Өндірістік құжаттарды  толық пайдаланбау;·

 Айналымдық қаражаттың  айналымдылығын өндірістік ресурстарға  жоғары баға болуына байланысты  азайту;·

 Негізінде кесімді  белгіленетін сипаттағы еңбекақының  қайтарымдылыққа (өндірістік) және т.б. сай келеді.·

Басқару есептің объектісі  болып шығындар және оның бөлек құрылымдық бөлімшелері, шаруашылық қызметінің барлық субъектісінің нәтижесі, ішкі баға белгілеу қолдануға ұсынатын баға, бюджет, болжам жасау және ішкі жауапкершілік жатады. Ең негізгі функция басқару есебінде бұл- калькуляция, яғни экономикалық есеп жүйесінде өзіндік құн бірлігіндегі өндірістің түрлері (жұмыстары ,қызметтері).  

Басқару есебінде ең негізгісі  болып ол – өнімнің өзіндік  құны болып табылады. Өнімнің өзіндік құны дегеніміз - өндірістегі шығындар және оның ақшалай түрінде болуы.

Калькуляция дегеніміз  — өнімнің өзіндік құнын есептеу, тауар өнімдерінің (жұмыстар, қызметтер) бірлігі. Кәсіпорын жұмысында калькуляцияның  маңызы өте зор. Сонымен қатар ішкі резервтерді уақытында орындауға рұқсат береді және өнімнің өзіндік құнын төмендеп кетуін пайдаланады және бәсеке көтеріледі. 

Менің курстық жұмыс  тақырыбы бүгінгі таңда өзекті, себебі басқарушылық есеп - бұл идентификация, өлшеу, жинау, талдау, жіктеу және қандай да бір объектіні басқаруға қажетті ақпаратты тапсыру, яғни өнімнің (жұмыс, қызмет) өзіндік құнын калькуляциялау. Бұл кәсіпорын жұмысына оперативті басшылық жасау үшін өте маңызды.

Басқаруға қажетті ақпарат  тек дәстүрлі міндеттерді шешуге жол ашып қана қоймай, мынадай жағдайлардың экономикалық салдарларын болжауға мүмкіндік береді:

• өнімді ары қарай  шығарудың мақсатқа сәйкестілігін;

• өнімнің ең ұтымды, қолайлы бағаларын белгілеу;

• шығарылатын өнімнің  ассортиментін оңтайландыру;

• жұмыс істеп тұрған технология мен станок паркын жаңартудың мақсатқа сәйкестілігін;

•   басқару жеке құрамының жұмыс сапасын бағалау.

Тақырыпты зерттеудің мақсаты  негізгі өндірістің шығындарын терең  зерттеу, яғни шығындарды оны көтеруші бірліктерге, өткізуге, сондай-ақ ішкі тұтынуға арналған өнімнің (жұмыстың, көрсетілген қызметтің), бірлігіне қанша болатынын есептеу. 

Жұмыстың міндеттері - өндірістің шығындарын терең зерттеу - басшыға дұрыс, тиімді негізделген  шешімдерді қабылдауға көмектесу: кез  келген деңгейдегі басшы мұның қандай шығын мен пайда әкелетінін білуге міндетті. Сондықтан шығындарды жіктеу процесінің мәні де басшы ықпал ете алатын шығындар бөлігін бөліп көрсетуде.  

Курстық жұмыс кіріспе, екі бөлімнен, қорытынды, қолданылған  әдебиеттер тізімінен тұрады. Бірінші бөлімде шығындар есебінің түсінігі, және калькуляциялық бірліктері және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау жайында. Ал екінші бөлімде калькуляция баптары бойынша өндірістік шығындар есебің түрлері туралы жазылған.

Жұмыстың қорындысында жалпы кез келген ұйымда, кәсіпорындар мен мекемелерде калькуляциялау белгілі бір принциптерге сәйкес жүзеге асырыла отырып, нәтижесінде ұтымды да маңызды басқарушылық шешімді қабылдау мүмкіндігі уақытында және дұрыс жүргізілуі туралы жазылды.

1. Шығындар  есебi мен  өнiмнiң өзiндiк құнын калькуляциялау әдiстерi

1.1. Шығындардың жіктелуі

        Басқару есебі ұйымның менеджерлері мен басшыларына шешім қабылдау, жоспарлау, іс-әрекетті бақылау мен реттеу үшін ақпарат бере отырып, қызмет етеді.

Өндірістік есеп міндетіне қаржылық есептер жасау үшін тікелей өндірістік шығыстарды (өнімнің өзіндік құны) анықтау кіреді. Бухгалтерлік есептің  мәліметтері көптеген сұрақтарды шешу үшін талап етіледі және бұл ақпаратты  тіркеу мен жетіктеудің ықпалды жүйесін құру қажет.

Бухгалтерлік ақпаратты жіктеудің  көптеген сызбалары бар, олардың  біреуін эталон деп бөлу мүмкін емес, өйткені жіктеу сызбасы ақпарат  тағайындауына байланысты.

Шығындарды жіктеу әр түрлі белгілер бойынша жүргізіледі: өндіріс процесіндегі экономикалық рөл (негізгі және қосымша); өнімнің өзіндік құнына кіргізу әдісі (тікелей және жанама); өндіріс көлеміне қатысты (өзгермелі және тұрақты).

Шешілетін міндеттеріне қарай шығыстарды жіктеу бар: өнімнің өзіндік құны мен алынған пайданы есептеу – келген және шыққан, өндірістік және кезеңдік; бағалауда есепке алынатын және алынбайтын, болашақ кезеңнің шығындарын жоспарлау мен шешім қабылдау, қайтарымсыз (өткен кезең шығыстары), жүктелген, өсіммен артатын және шектік; бақылау мен реттеу – реттелетін және реттелмейтін.

Өндіріске шығынды есептеу жүргізетін бағыт - өндіріске арналған шығындар есебін мақсатты түрде дербес есептеуді  талап ететін қызмет аумағы. Тауардың өзіндік құнын калькуляциялау, яғни шын мәнісінде қайсыбір қызмет адамның  пайдаланған ресурстарды бағалау қажет деп ойлайтынның бәрі де өндіріске жұмсалған шығысты есептеу бағыттарының мысалы болып табылады. Шығындар есебі жүйесі екі негізгі іс-қимыл үшін өндірістік шығындар туралы ақпаратты жинайды: жұмыс күшіне шыққан шығындар, материалдар немесе қосымша шығындар (немесе шығындар қарқыны бойынша, мысалы, өзгермелік және тұрақты шығындар) сияқты белгілі бір категориялар бойынша жіктейді және оларды есеп бағыттары бойынша бөледі.

Оңтайлы басқару шешімдерін қабылдау үшін ұйымның өндірістік қызметінің барлық кезеңдеріндегі шығыстарды білу қажет. Шығыстарды талдау олардың тиімділігін анықтауға, олардың шектен тыс болу-болмауын айқындауға, жұмыстың сапалық көрсеткіштерін тексеруге, бағаны дұрыс есептеуге, шығындарды реттеу мен бақылауға, өндірістің пайда мен тиімділігін жоспарлауға көмектеседі.

Сондықтан шығын басқару есебінің негізгі обьектілерінің бірі болып  табылады.

Ұзақ уақыт бойы шығындарды "қазандық" деп аталатын тәсілмен анықтап келді, ол кәсіпорынға өндірістің шығын  бағыты, пайда болу орындары шығарылатын өнім түрлері бойынша шығындарды бақылау үшін қажетті мәліметтерді алуға мүмкіндік бермейтін.

1887 ж. ағылшын экономистері шығын  туралы хабардар болуды арттыратын  және оларды бақылауды күшейтуге  мүмкіндік беретін, шығын есебінің  икемдірек жүйесін жасауды ұсынды. Оның негізіне шығынды шартты-тұрақты және шартты-айнымалы деп бөлужатты. Ғалымдар мынаны анықтады, шартты-тұрақты шығынды өзгерту өндірілген өнім көлеміне тікелей байланысты емес, ол шартты-айнымалы шығын өндірістің көлемін пропорционалды өсуіне немесе кемуіне тікелей ұлғаяды немесе азаяды. Осы негізде шығарылған және сатылған өнім көлеміне және кәсіпорын пайдасын жоспарлауға байланысты шартты-тұрақты және шартты-айнымалы шығын жолдауға жол алатын "директ-костинг" тұжырымдамасын ұсынды. Осыған байланысты кәсіпорынның өзіндік құнды толық және дәл анықтау міндетті емес, өзін-өзі ақтамайтын шығынды болдыртпау күннен-күнге көкейкесті болып келуде. Нақты шығындарды мөлшерленгендігімен салыстыратын «стандарт-кост» жүйесінің өмірге келуі бұл міндеттің шешуі болып шықты.

Шыққан шығындар есебі әкімшілік  шығыстарды ғана есептеп қана қоймай, ақталмаған шығыстардың пайда болмауы  үшін алдын алып, ресурстарды пайдалануды  бақылап, дами бастады. Кейіннен бұл  жауапкершілік орталықтарының тұжырымдамасы қалыптасуына әкелді, соған сәйкес шығындар кәсіпорын шегінде ғана қарастырылып қоймай, жауапты адамдарды тағайындап, жауапкершілік орталықтары бойынша әртараптандырады. Осылайша, шығындар есебі өндірістің түпкілікті өніміне назар аударып қана қоймай, тікелей өндірістік процеске де бағытталды.

Басқару есебі жүйесін толық  түсіну үшін мынадай ұғымдардың экономикалық мәнін білу және шектеу маңызды.

Шығындар – шаруашылық іс-әрекет барысында (еңбек, өнім өндірісі құралдары  мен керек-жарақтарын алуға, жұмыс  орындау, қызмет көрсетуге алынған) тұтынылған материалдық, еңбек, қаржылық және басқа ресурстардың және баланста көрсетілетін болашақта кіріс әкелу мүмкіндігі бар кәсіпорын активі ретінде көрсетілетін құн. Бұдан шығатыны, «шығындар» ұғымы «өндіріске шыққан шығындар» дегеннен кең екені білінеді өндіріске шыққан шығындар - өнімді (жұмысты, көрсетілген қызметті) өндіру  барысында тұтынылған ресурстар бөлігі.

Кәсіпорынның өндірістік қызметінің мақсаты - өнім шығару, оны өткізу мен  пайда алу. Барлық кәсіпорынның да, оның бөлімшелерінің өндіріс тиімділігін сипаттайтын көрсеткіштердің жалпы жүйесінде басты орын құрамы оны қалыптастыратын шығындармен белгіленетін өзіндік құнға беріледі. өндіріс шығындары - өнімді (жұмысты, көрсетілетін қызметті) өндіру мен өткізуге жұмсалған қоғамдық шығындар.

Өндіріс шығындарының басқару есебі  кәсіпорынның негізгі мақсатын орындауға  бейімделген басқарудың белгілі  бір үлгісіне сәйкес өткен, осы және болашақ шығынды қолдануды талдаудан  тұрады. Шығындар есебін дұрыс ұйымдастыру  үшін оларды ғылыми негізделген жіктеудің мәні зор.

Шығындар – басқару есебі  негізгі обьектілерінің бірі, күрделі  және сан қырлы құбылыс. Оларды тиімді басқару үшін белгілі бір белгілер бойынша шығындарды топтастыруды көздейтін  жіктеуді қолданған жөн.

Шығындар былайша жіктеледі:

• Пайда болу орны бойынша - өндіріс, цехтар, учаскелер, құрылымдық бөлімшелер бойынша. Мұндай жіктеу жауапкершілік орталықтары бойынша есепті ұйымдастыру мен өнімнің (жұмыстың, көрсетілген қызметтің) өндірістік өзіндік құнын белгілеу үшін қажет;
• Шығынды көтерушілер, яғни өнім түрлері (жұмыс, көрсетілетін қызмет) бойынша - өнімнің өзіндік құнын анықтау үшін қажет;
• өнімнің өзіндік құнына жатқызу тәсілі немесе шығын түрлері бойынша экономикалық элементтер мен калькуляция баптары бойынша:

а) экономикалық элементтер бойынша - өнім өндірісіне нақты не жұмсалғанын көрсетеді  бұған мынадай экономикалық элементтер жатады:

• материалдық шығындар;
• еңбекті өтеуге жұмсалатын шығындар;
• ақша аударулар;
• құралдардың тозуы;
• басқадай шығындар.

ә) калькуляция баптары бойынша - өнімнің кейбір түрлерінің өзіндік құнын есептеу үшін қолданылады бұларға:

• материалдар;
• еңбекті өтеу;
• ақша аударулар (аударымдар);
• қосымша шығыстар.

   Негізгілер - өндірістің технологиялық  процесімен тікелей байланыстылар:  шикізат пен материалдар, қосалқы материалдар мен басқадай шығындар.

Қосымшалар - өндірісті ұйымдастыру  мен оған қызмет етуге, оны басқаруға  байланысты пайда болады.

Тікелейлер - өнімнің белгілі бір  түрін өндіруге байланысты, оның өзіндік  құнына тура және тікелей кіруі мүмкін (шикізат, негізгі материалдар, аударымдар, аударымдар (ақша аударулар). Жеке бөлімшеге жатқызылуы мүмкін шығындар бөлімшенің шығындары деп аталады (автомеханиктің еңбекақысы – автосервис бөлімшесінің тікелей шығындары, автомобильді бояу цехында қолданылатын бояудың құны – тікелей бояу цехының шығындары).

Жанамалар - өнімнің жеке түрлерінің өзіндік құнына тікелей енгізілмейтін және жанама (шарты) түрде бөлінеді. Жеке бөлімшелерге жатқызылмайтын шығындар жанамалар (жарнамаға шығындар – субьектінің әрбір бөлімшесінің жанама шығындары) деп аталады.

Шығындар бір бөлімше үшін тікелей, екіншілері үшін жанама (завод менеджерінің еңбек ақысы – кейбір бөлімшелер үшін қосымша шығындар, алайда бүкіл  завод үшін тікелей шығын) болуы  мүмкін.

Тура және жанама етіп бөлу салалық ерекшеліктерге, өндірісті ұйымдастыруға, өнімнің өзіндік құнынын калькуляциялаудың қабылданған тәсіліне (көмір өнеркәсібінде, энергетикада – барлық шығындар тікелей байланысты).[3]

Бір элементтілер – бір элементтен тұратындар (еңбекақы, материалдар, ақша аударулар).

Кешенділер – бірнеше элементтен тұратындар (құрамына тиісті риске  құрамының еңбекақысы, аударымдар, материалдар, амортизация мен басқадай бірэлементті шығыстар кіретін цехтық шығыстар).

Өзгермелілер – мөлшері өндіріс  көлемінің өзгеруіне тура сайма-сай (пропорциональды) өзгеретіндер (өндірістік жұмысшылардың еңбекақысы, технологиялық энергия, отын және тағы басқа) және осы кезеңдегі өнім өндіруге сайма-сай бөлінеді.

Өнім бірлігіне шаққандағы тұрақты  шығындар өндіріс көлемінің ұлғаюына қарай төмендейді.

   Ағымдағылар – жиі мерзімде  болып тұратын шығындар (шикізат,  материал шығыстары).

  Біржолғылар (бір мәрте) –  еңбек демалысын, жөндеу жүргізу  және т.б. төлеуге арналғандар.  Олар сметаны бекіткен ретпен  тәрттіппен және мерзімде бірен  – сарандап өнімнің өзіндік құнына кіреді.

Өндірістік – тауарлық өнімді дайындауға байланысты және оның өндірістік өзіндік  құнына (тауарлық өнім - өз материалынан да, тапсырушының материалынан да жасалып  шығарылатын, техникалық бақылау қабылдаған және қоймаға тапсырылған дайын бұйымның құны; басқа жаққа босатылған, өзі өндірген жартылай өнімнің сондай-ақ субьектінің негізгі құрал-жабдықтары толықтыруға жіберілген өнімнің өзіндік құны) құрайтын барлық шығындар.

Әкімшілік – жалпы басшылыққа, жалпы шаруашылық және әкімшілік мақсаттағы шығыстарға байланысты.

Коммерциялық (өткізу бойынша шығындар) сатып алушыларға өнімді өткізуге байланысты.

Өнімді (жоспарланатын) – тиімді технология мен өндірісті ұйымдастыруға  белгіленген сападағы өнім өндірісіне шыққан шығындар.

Өндіргіш емес (жоспарланбайтын) - өндіріс технологиясы мен ұйымдастырудағы кемшіліктер салдары іркіліс шығындары болып табылады.

Реттелетін – егер атқарушы шығындар деңгейіне елеулі әсер етіп немесе реттей алса (өнім өндірісіне пайдаланатын шикізатқа шығындарды – цех тексерушісі реттейді).[4]

Реттелмейтіндер – деңгейіне еңбеккер (дайындау учаскесінің мастері конструкторлық бөлім қызметкерінің еңбегін  өтеу бойынша шығынға әсер ете  алмайды) елеулі ықпал ете алмайтын шығындар.

Жалпы - өндірілетін өнімнің барлық көлеміне.

Орташалар - өнімнің бір бірлігіне  шаққандағы.

Өнімге - өнімнің өзіндік құнына (тікелей шығындар) кететін.

Мезгілге – мезгіл шығыстары: жалпы  және әкімшілік шығыстар, тауарды  өткізу бойынша шығыстар, сыйақы бойынша  шығыстар (жанама шығындар).

Басқару есебінде шығындарды жіктеу сан түрлі және қандай басқару міндетін шешу қажеттігіне байланысты. Басқару есебінің негізгі міндеттеріне мыналар жатады:

• өндірілген өнімнің өзіндік құнын есептеу, қорлар мен алынған пайданың құнын бағалау;
• басқару шешімін қабылдау мен жоспарлау;
• жауапкершілік орталығының өндірістік қызметін бақылау мен реттеу.

Осылардың ішінен жауапкершілік орталығының  өндірістік қызметін бақылау мен  реттеу үшін шығындарды жіктеуін қарастырып өтейік.

Шығындарды бақылау мен реттеу мақсатымен мынадай жіктеу қолданылады:

• реттелетін және реттелмейтін;
• тиімді және тиімді емес;
• мөлшер (норма) шегінде және мөлшерден ауытқулар;
• бақыланатын және бақыланбайтын.

Жауапкершілік орталықтары бойынша  тіркелетін шығындар мен табыс жауапкершілік  орталығының менеджерімен реттелетін және реттелмейтін болып жіктеледі.

Реттелетіндер – сомасы менеджер тарапынан болатын ықпалға байланысты, жауапкершілік орталықтарында тіркелген  шығындар. Жалпы кәсіпорын бойынша  барлық шығындар реттеледі, бірақ нақтылы  атқарушы барлық шығындарға әсер ете алмайды. Егер атқарушы шығын деңгейін реттей немесе елеулі әсер ете алса, онда бұл шығындар осы орындаушы реттей алатын болып белгіленеді. Мысалы, кәсіпорын әкімшілігі өндірістік қорлар алуды реттеуге, адамдарды жұмысқа жалдауға және т.б. құқығы бар, өндірістік бөлім басшысы мұндай шығындарға ықпал етпейді.

Деңгейіне қызметкер елеулі ықпал  ете алмайтын шығындаросы қызметкер  реттейтіндер болып белгіленеді. Көптеген шығындар толықтай жеке атқарушының  қарауында болмайды. Мәселе шығындарды кім бақылайтындығында емес, кім шығын деңгейіне әсер ете алатын жағдайда екендігінде. Төменде шығын баптары мен оларды реттелетін және реттелмейтін деп бөлу келтірілген [3].

1.2 Калькуляциялаудың жалпы түсiнiгi

Өнiмнiң өзiндiк құны – өндiрiске және өнiмдi сатуға кеткен ақшалай түрiндегi шығындарды айтамыз.

Калькуляциялау дегенiмiз - өнiмнiң өзiндiк құнын есептеу немесе өнiмнiң бiр өлшемiнiң өзiндiк құнын есептеу болып табылады.

Калькуляциялау кезiнде төмендегiлердi дұрыс белгiлеу өте үлкен роль атқарады:

· шығындардың есеп объектiсi;

· калькуляциялаудың объектiсi;

· калькуляциялық бiрлiк.

Шығындардың есеп объектiсi болып сол шығындардың аналитикалық есеп объектiсi болып табылады.

Калькуляциялаудың объектiсi болып кәсiпорында калькуляцияланатын өнiм түрлерi, жұмыстар, қызметтер жатады.

Шығындар есеп объектiсi мен калькуляциялау объектiсi әрқашанда сәйкес келе бермейдi. Мысалға, мал шаруашылығында шығындардың есеп объектiсi болып сүттi табын болып табылады, ал калькуляциялау объектiсi- сол табынның сүтi, төлi, қиы [5].

Әдетте, калькуляциялық бiрлiк  тиiстi өнiмнiң техникалық немесе  стандарттық құжаттарда белгiленген өлшем бiрлiгiне  сәйкес келуi тиiс. lс-жүзiндегi тәжiрибеде пайдаланатын калькуляциялық өлшем бiрлiктерiн келесi топқа бiрiктiруге болады:

· натуральды бiрлiктерi – дана, литр, килограмм, тонна, метр және т.б.

· iрiлендiрiлген (иесiздендiрiлген) бiрлiгi- тiгiн бұйымының прейскуранттақ нөмiрi, белгiлi бiр артикульдағы жүз жұп аяқ киiмi және т.б.

· өнiмнiң өзiндiк құнын калькуляциялау үшiн пайдаланылатын шартты – натуралды бiрлiк, ондағы пайдалы заттың құрамы әртүрлi тербелiсте болуы мүмкiн. (мысалға, спирт –100%)

· құндық бiрлiгi ;

· еңбек бiрлiгi( норма-сағат);

· орындалған жұмыс бiрлiгi(тонна-километр, машина-күнi, ай-күнi) ;

· пайдалы нәтиженiң бiрлiгi- қуаты, өнiмдiлiгi және т.б.

Өнiмнiң өзiндiк құнын калькуляциялау және шығындар есебiнiң әдiсi деп, кәсiпорын өнiмiнiң нақты өзiндiк құнын  және шығындар есебiн жүргiзу үшiн ақпараттарды  топтастыру және  жинақтау тәсiлдерiнiң жиынтығын атайды.

Өнiмнiң өзiндiк құнын қолданудағы әдiсiне әсер ететiн негiзгi факторлар ретiнде мыналарды атауға болады:

· өндiрiс типi;

· өндiрiстiң күрделiлiгi

· шығарылатын өнiмнiң номенклатурасы мен сипаты;

· өндiрiс циклының ұзақтылығы

· аяқталмаған өнiдiрiстiң қолда бары, құрамы және көлемi

 1.3 Қазақстанда қолданылатын өндiрiс шығындарын есепке алу әдiстерi

және өзiндiк құнның калькуляциялары

7 - Бухгалтерлiк есеп стандарт шығынды есептеудiң 3 негiзгi әдiсiн қарастырады: бөлiстiк, тапсырысты, нормативтiк одан басқа iс- жүзiнде қарапайым әдiсi де қолданалуы мүмкiн.

Бөлiстiк  әдiс. Шығындар есебiнiң және өнiмнiң өзiндiк құнын калькуляциялаудың бөлiстiк әдiсi өнiмдi жаппай өндiретiн кәсiпорында қолданылады, онда бастапқы шикiзат дайын өнiмге дейiн рет-ретiмен технологиялық өңдеуден өтедi, яғни дайын өнiм немесе жартылай фабрикат шығарумен аяқталатын технологиялық процестi бөлiс деп атайды. Бұл әдiс металлургиялық, химиялық, мұнай өңдеу және басқа да салаларда қолданылады.

Әрбiр бөлiстен кейiн жартылай фабрикат шығарылады, ал түптеп келгенде – дайын өнiм алынады. Мысалы, текстельдiк кәсiпорында 4 бөлiсi болады: шикiзатты дайындау, үйiру, тоқу, әрлеу.

Шығындардың есеп объектiсi әрбiр бөлiс  болады, ал калькуляциялаудың объектiсi – әрбiр бөлiстiң өнiмi.

Бұл әдiсте  шығындар есебiнiң карточкалары жүргiзiледi, ол карточка әрбiр бөлiске ашылады. Мұнда тiкелей шығыстар (негiзгi материалдар, жартылай фабрикаттар, өндiрiстiк жұмысшылардың еңбек ақысы және т.б.) бөлiстер бойынша, ал әрбiр бөлiстiң iшiнде – дайын өнiм немесе  шалафабрикат түрлерi бойынша есепке алынады. Үстеме шығыстар бөлiстердiң арасында, ал әрбiр бөлiстiң iшiнде - шығарылатын  өнiм түрлерiнiң арасында қабылданған база негiзiнде бөлiп таратылады.

Тапсырыстық әдiс. Бұл әдiстi өндiрiстiк шығындарды белгiлi бiр өнiмге тiкелей жатқызуға болатын кәсiпорындарда қолдануға болады, яғни арнайы тапсырыс бойынша жиїазды дайындау, жөндеу жұмыстар, құрылыс, полиграфия, құбыр құрастыру, ғылыми-зерттеу және конструкциялық жұмыстардың орындау, аудиторлық және кеңестiк қызмет көрсетулер және т.б. аз сериялы және жеке- дара өндiрiстерде.

Шығындар есебiнiң объектiсi мен  калькуляциялаудың объектiсi – жеке тапсырыс болады. өндiрiстiк бөлiмде  әрбiр тапсырысқа өзiндiк код берiледi.

Аналитикалық шот саны (8110 “Негiзгi өндiрiс”) кәсiпорында орналастырылған тапсырыс берушiлер санына сәйкес келуi керек. Мұнда барлық тiкелей шығындар әрбiр  тапсырыс бойынша белгiленген номенклатура баптарының кескiнiнде есепке алынады, ал үстеме шығыстары пайда болған орны бойынша есептелiнедi және әбiр тапсырыстың өзiндiк құнына қабылданған бөлiп тарату базасына сәйкес жатқызылады.

Нормативтiк  әдiсте iс-жүзiндегi өнiм бiрлiгiнiң  өзiндiк құны және барлық өндiрiлген нормативтiк өзiндiк құнмен салыстырады, ол прогрессивтiк нормада материалдар  шығынын, белгiлi технологиялық процестiң өндiрiсi үшiн еңбек және тағы басқа. Шығындарды анықтайды. Өндiрiстегi шығындарды есепке алу өнiмнiң өзiндiк құнын калькуляциялаудың нормативтiк әдiстерi бойынша жұмыстардың технологиялық және нормативтiк карталар жасаудан басталады. Ол карталарда материалдардың, жалақының жұмсалуы және өнiм дайындауға қажеттi басқа да шығындар айқындалады. Нормативтiк карталардың негiзiнде өнiм бiрлiгiнiң нормативтiк өзiндiк құны көрсетiлген нормативтiк калькуляциялары жасалады.

Нормативтiк әдiстiң кезiнде әррекет етiп тұрған норма мен оның ауытқуы шығындар есебiнде бөлiп көрсетiледi. Мұндай шектеулер өндiрiстi ұйымдастырумен технологиядағы кемшiлiктердi дер кезiнде жөндеуге септiгiн тигiзедi. Нормативтiк өзiндiк құны шығыстың әрбiр бабының нормативiн шығарылған өнiмнiң нақты санына көбейту арқылы алынады. өнiмнiң нақты өзiндiк құнын анықтаған кезде есептiк айдағы ауытқуларды нормативтiк өзiндiк құнға қосады немесе одан ауытқуларды шегередi[6].

Қарапайым әдiс - өндiрiстегi шығындарды есепке алудың және өнiмнiң зiндiк құнын калькуляциялаудың қарапайым әдiсi бiртектi өнiм шығаратын кәсiпорында (су электр станциялары, кен, көмiр, мұнай мен газ өндiретiн кәсiпорындар) пайдаланылады. Оларда әдетте, аяқталмаған өндiрiс болмайды (егер олар болса, онда оның көлемi шамалы болады) және шалафабрикаттарды өзi өндiредi. Бiрақ бұл әдiс бухгалтерлiк есеп стандартта қарастырылмаған, егеррде кәсiпорын өзiнiң есептiк саясатында қарастырса, онда бұл әдiстi қолдануға рұқсат етiлуi мүмкiн.

Бұл әдiстiң мәнi бүкiл шығарылған өнiмге кеткен шығындарды есептеуден тұрады. өнiм бiрлiгiнiң өзiндiк құнын тiкелей есептеу жолымен шығарады, яғни шығын деңгейiн өндiрiстiң натуральды көлемiне немесе шартты-натуралды көрсеткiшiне жай бөлу арқылы табады[7].

2. Калькуляция баптары бойынша өндірістік шығындар есебі

2.1 Өндіріс шығындарының есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың тапсырыстық әдісі

Бұл әдiстi өндiрiстiк шығындарды белгiлi бiр өнiмге тiкелей жатқызуға  болатын кәсiпорындарда қолдануға  болады, яғни арнайы тапсырыс бойынша жиїазды дайындау, жөндеу жұмыстар, құрылыс, полиграфия, құбыр құрастыру, ғылыми-зерттеу және конструкциялық жұмыстардың орындау, аудиторлық және кеңестiк қызмет көрсетулер және т.б. аз сериялы және жеке- дара өндiрiстерде.

Тапсырыстық әдiсте қолданылатын 3 саланы айта кетуге болады:

• арнайы және жеке тапсырыс бойынша жұмыс iстейтiн кәсiпорындар. Шығындар есебiнiң объектiсi мен калькуляциялаудың объектiсi  әрбiр тапсырыс болып табылады.
• тауарлар партиясының өндiрiсi. Шығындар есебiнiң объектiсi мен калькуляциялаудың объектiсi өндiрiстiк наряд болады, ол өзiне өнiмнiң белгiлi бiрлiктерiнен тұрады.
• контракт бойынша жұмыс iстейтiн кәсiпорындар. Шығындар есебiнiң объектiсi мен калькуляциялаудың объектiсi әрбiр контракт болады.

Тапсырыстық калькуляция келесiдей принциптер есебiн және шығындар жиынтығын қарастырады.

Бiрiншi принцип. Барлық тiкелей шығындар әрбiр тапсырыс, өндiрiстiк наряд немесе контракт бойынша есепке алынады.

Екiншi принцип. Қалған барлық шығындар туындау жерi бойынша және қабылданған бөлiп тарату базасына сәйкес калькуляция бiрлiгiнiң өзiндiк құнына енгiзiледi.

Тапсырыстық калькуляциялаудың орталық  элементi және негiзгi есеп регистрi тапсырыс карточкасы болады [8].

Әрбiр тапсырсықа жеке карточка ашылады.Әрбiр тапсырысқа код берiледi. Ол код тапсырыстың шығындар есебi карточкасына, сондай-ақ материалдар шығысы, еңбек ақысы және т.б. шығындар бойынша барлық бухгалтерлiк құжаттарына қойылады.

Тәжiрибеде калькуляциялау мақсаты үшiн:

·бiрiншден, негiзгi өндiрiс шоты қолданылады. Аналитикалық шоттар саны кәсiпорында орналастырылған тапсырыстар санымен сәйкес болуы қажет;.

· екiншiден, аналитикалық есептiң регистрi ретiнде әрбiр тапсырыс бойынша журнал ашылады.

Тапсырыс карточкасын толтыру  үшiн төмендiгiдей негiзгi құжаттар қолданылады:

· материалдарды босатуға талаптар;

· жұмыс талоны (наряд)

Тапсырыс есебiнiң карточкасы