МАЗМҰНЫ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Кiрiспе

     Қазақстан  өз  тәуелсiздiк  мезгiлiнде  көптеген  мемлекеттiк  iлгерiлеу  мен өркендеуге қол жеткiздi. Қазақстан мемлекеттiк  экономикалық  инвесторларды  өзiне  тартуда  қоғамдық  кеңiстiктегi  бiрден-бiр  жетекшi  роль  атқарды. Ол  тек  стратегиялық  шикiзат  түрлерiн  экспортқа  шығаратын  мемлекет  қана  емес, сондай-ақ  инвестицияны   жүзеге  асырудағы  қолайлы  орта  мен құқықтық  база  болып  табылады.  Қазiргi  кездерде Қазақстан экономикасының  негiзгi инвесторлары  болып АҚШ, Азия  және  Еуропа  компаниялары  болып табылады.  Егер олармен жасалған жоба инвестициялық көлемге қолайлы болса, онда  ол  заңды деген сөз.

    Қазақстанның  өркендеуiндегi  ұзақ  мерзiмдi  басым жоспарлардың  бiрi  Президенттiң Қазақстан халқына Жолдауы, яғни “Қазақстан-2030”   бағдарламасы  болып отыр.  Онда  «экономикалық өсу, шетел инвесторларын жоғары  деңгейде  тарту экономикалық өркендеуде  бағытталады» - деп аталып  көрсетiлген.

        Қазақстан  Республикасының  экономикаға  көшудегi  негiзгi  өркендеуiн, қорлардың сақталуын, жоғары технологиямен  экологиялық  қауiпсiздiктi  қамтамасыз  етуiн  инвестицияның  мәнiнсiз  елестету  мүмкiн  емес.  Әлемдiк  тәжрибе  дәлелдеп  отырғандай  ЖIӨ- нiң әрбiр  өсу  пайызына  мемлекет  кем  дегенде  3% өндiрiстiк  инвестиция  бөлуi  керек.

     ҚР  пайдалы  қазбалар қорына  кең  көлемдi  ауыл-шаруашылықтың   пайдалы жерлерiне, маманданған кадрларға,  сондай-ақ белгiлi  деңгейдегi  өнеркәсiптiк әлеуметке өте  бай,  бiрақ  оларды  тиiмдi пайдалануға  инвестиция  жеткiлiксiз .

    Қазақстан экономикасының өркендеуiне  Үкiмет қана емес, iшкi  инвесторлардың  өздерi де  толық алып кетуге дайын  емес. Сондықтан  сыртқы  инвестицияларды,  онда да отын –энергетикалық немесе минералды  шикiзат  секiлдi  стратегиялық  салаларды  тартуға  тура  келуде.

    Бүгiнгi күндерi халықаралық қорды  импорттау Қазақстан экономикасын  жылдам өсiрудiң бiрден-бiр жолы  болып отыр. Бiздiң республикаға  инвестицияларды  тарту  тиiмдi  болу үшiн,  шетел инвесторларына  барлық  жағдайды  жасау  керек, яғни  қолайлы  инвестициялық  ахуал  туғызу  қажет.

    Инвестициялық  ахуалды  жақсарту  үшiн  шетелдiк  және  отандық   қормен  технология  масштабын   қамтамасыз ету керек.  Егер  республикалық кен ресурстары жоғарғы потенциалдық  мүмкiндiктермен  бiрге  пайдалы  қазба  бағамының  саны  мен  коммуналдық  меншiк  құны  нақты  облыстық  қарыз – несие  қорымен  есептелсе,  онда  iшкi және  шетел  инвесторларын  тарту  нақтылы  алғы  шарт  бойынша  жүзеге  асады.

      Мұнай  негiзгi  отын  ресурсы болғандықтан, ағымдағы  ұзақ  мерзiмде, қазiргi заман энергетикасының шикiзат көзi болып қалады және осы    ресурстармен қамтамасыз ету сұрақтары немесе жеткiзу кепiлдiктерi  белгiленген  бағада  негiзгi стратегиялық даму бойынша қалыптасады, сондай-ақ әлемдiк шаруашылықтың негiзгi мәселесi болып табылады. Әлемдiк елдерде энергетикалық баланс бойынша мұнай мен газ  үлесi, энергияның көздерiне  қарағанда тез өседi. Егер энергияға сұраныс бiр жылда орташа 5%-ке  өссе, онда мұнайға  7-8%-ке  дейiн  көтерiледi.

     Экономикалық дағдарыстағы  Қазақстанның  өркендеуiнiң  негiзгi мөлшерiн  мұнай  құрап  отыр.  Мұнай  мен газдың  қосалқы  қоры  жуықтағанда 2,1 млрд тонна  мұнай  мен 1,65  триллион м³ газды құрайды.

     Мұнайдың    негiзгi  шығатын  жерi  Батыс  Қазақстан (Маңғыстау,  Атырау облыстары) және 80 жылдардағы Қызылорда облысының  территориясындағы Құлкөл кенiшi болып табылады. Бұлар Қазақстанның жылдық мұнай  деңгейiнiң  өсуiн  сипаттайтын  бiр ғана  өнiм.  Мұнай  өнiмi  жаңа  ұңғыларды  енгiзуге  байланысты,  қазiрше  тек интенсивтi ғана емес, сондай-ақ  экстенсивтi  сипатта  болып  отыр. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

I. Бөлiм. Өнеркәсіп  кәсiпорынының инвестициялық стратегиясы

1.1  Инвестициялық  үрдістiң  мағынасы және экономикалық  мәнi

       Экономикалық жүйенiң үздiксiз жұмыс iстеуi мен дамуы үшiн өндiрiстiк процесс ресурстар шығынын әрдайым жаңғыртып отыруы керек. Экономикалық ресурстардың бiрi өндiрiстiк қор жиынтығы – капитал  (қор) болып табылады. Өндiрiстiк қорды (негiзгi капиталды) iске асыру, кеңейту, оған жағдай жасау инвестицилық процесс кезiнде жүредi. Инвестициялық процесс 2 түрде қарастырылады: кәсiпорынның негiзгi қорындағы құндық ағын бойынша және келешек қосымша қор түрiнде. Сондықтан,  инвестицияны кейде iс-әрекетiне қарай күрделi қаржы жұмсау процесi, ал оның нәтижесi - “капитал (қор) игiлiгi“  деп түсiндiрiледi.

Инвестиция   объектiсi  келесi  түрде  болады:

• жоба  масштабы (шағын  жобалы  және  мега жобалы);
• жобалық бағдар (коммерциялық, әлеуметтiк, мемлекеттiк қызығушылыққа байланысты, т.б)
• инвестициялық  циклдың  мағынасы  және  сипаттамасы  (өмiрлiк  циклдың  барлық  этабында немесе  бiр  ғана  этапта);
• Мемлекеттiң қатысу деңгейiне және сипатына қарай  (мемлекеттiк күрделi қаржы, акция  пакетi, салық жеңiлдiктерi, кепiлдiк, т.б.  формалар);
• қор  салудың   негiзгi  құндылығы  және  деңгейi;

      Инвестициялық қызмет субъектiсi  инвесторлар (инвесторлық iс-әрекет  жүргiзетiн заңды және жеке  тұлғалар), тапсырыс берушiлер, жұмыс атқарушылар,  инвесторлық iс-әрекет объектiсiн қолдаушылар, сондай-ақ жабдықтаушылар, заңды  тұлғалар (банктiк  сақтандыру  және делдалдық ұйымдар, инвесторлық қорлар) және инвесторлық процесстiң басқа да қатысушылары болып табылады.

     Инвесторлық қызмет субъектiсiн  тұтынушылар болып, инвесторлар сондай-ақ заңды және жеке тұлғалар, мемлекеттiк және  мунипалдық ұйымдар, инвесторлық объектiсi  қалыптасқан шетел  мемлекетi және халықаралық ұйымдар табылады.

     Инвесторлық қызмет объектiсi инвестицияны тәжiрибелi өткiзудегi инвестициялық аяда ( салада) iске асырылады.

      Инвестициялық  ая ( сала) құрамына  кiретiндер:

• негiзгi және айнымалы өндiрiстiк қор саласындағы инвестициялық қаржы  жүретiн күрделi құрылыс аясы;
• ғылыми техникалық өнiм мен интеллектуалдық капитал өндiретiн инновациялық  ая;
• қаржы капиталы айналысының аясы (ақшалай, саудалық және әртүрлi  жағдайлардағы  қаржылық  мiндеттер).

Инвестиция  бiр жағдайдан екiншiге ауысуға  қолайлы экономиялық жүйенiң даму көзi  болып табылады. Мағынасына қарай, инвестициялық процесстi өндiру әлеуметтiк-экономиялық жүйе жағдайындағы анықталған өзгерiстерге байланысты және инвестиция мақсатын сипаттайтын параметрлер көмегiмен көрсетiлген, белгiленген жағдайдағы  мақсатты бағыттағы процесс.

     Инвестициялық процесстiң өзiн экономикалық жүйе негiзiнде көруге болады. Оның жұмыс iстеуi күрделi өзара iс-әрекеттегi кешеннiң iшкi және сыртқы факторы бойынша жүзеге асады.

                      Инвестициялық  процесс кестесi 

              S_H   IYI                S_k

                            IXI                                                                              

                                              IZI                                                                               

                                             IZ¹I                                                   

IXI -  бастапқы жағдайдағы вектор

-   нәтижелер векторы

IZI-   iшкi факторлар векторы

IZ¹I -  iшкi қоршаған орта әрекетiнiң векторы

IS_kI-  кәсiпорынның соңғы ( қалауы бойынша) жағдайы

IS_HI-  кәсiпорынның бастапқы жағдайы. 

     Инвестиция – экономиканың  әр  түрлi  саласындағы ұзақ  мерзiмдi   сақтауға  және  ұлғайтуға салынған  күрделi   қаржы.  Елдi  қызықтыратын  инвестициялық   капиталды қолдану белгiсiне,   ұсыну жағдайына үш  түрлi   каналға бөлуге  болады.

 А  тобы,  экспорттық  несиенi  құрайды, яғни  тек  экспорттық  елдердiң  қызметi  немесе  тауар   сатып  алуына  қарай  берiлген  несие  түрiндегi   бiр  немесе  топтасқан  жоба. Олар 2  негiзгi  түрде  жүзеге  асырылады:

1. Инвестициялық, яғни 3 жылдан жоғары  ұсынылған технология, құралдарды  жеткiзу  мақсатындағы;
2. дайын  тұтыну  тауарын, сондай-ақ  инвестициялық  жобаға  негiзсiз  құралдар  мен  қосымша  бөлшектердi  жеткiзу

   (3 жылға  дейiнгi  мерзiм).

     Әлемдiк  тәжiрибеде  ыңғайлы экспорттық несиелер iрi, сенiмдi  банктердiң кепiлдiгiмен ғана берiледi. Бiрақ, экономикалық  өтпелi  елдерде саяси және экономикалық тәуекелдiлiк бойынша  экспортерлар   үкiметтiк  кепiлдiктi қажет  етедi.  Бұл  жағдайда  кепiлдiк  үш  деңгейдi  қамтиды:

Соңғы қарызгердiң қарсы  кепiлдiгi;  қарызгер  елдердiң  банктiк  қарсы  кепiлдiгi;   қарызгер  мемлекет  кепiлдiгi. Бұдан  несиенi  өтеу  жауапкершiлiгi  ең  бiрiншi  қарызгерге, тәуекелдiлiк  есебi  бойынша  банкке, содан  кейiн  бюджетке  жүктеледi.  Үкiметтiк  кепiлдiк – банк  бекiткен  несие туралы  келiсiмнiң негiзгiсi   болып    табылады.

Б  тобы, дамуға  байланысты арнайы  көмектi (ДАК)  құрайды.  Экономикалық  дамудағы арнайы  көмек  мемлекетке үкiмет аралық  деңгейде ұсынылады  және  оның  екi  формасы  бар:  техникалық  және  қаржылық.

    Техникалық  көмек әртүрлi  аумақтағы қызмет  көрсету: оқуға, кеңес беруге,  құрал-жабдықтарды   сатып алуда жүргiзiледi. Бұндай  көмек 2 түрде жүредi:

1. Грант – техникалық көмек  алушы  елдерге өтеусiз, тегiн  беру;
2. Қарыз – техникалық  көмектi   төлеммен  жылдам  және  қайтарылым  негiзiнде  беру.

      Қаржылық  көмек   әлеуметтiк – экономикалық  мiндеттердi  шешуге  қажеттi  инвестициялық  жобасындағы  импорттық  тауар  мен төлемдiк  байланысты қолдануға  жүргiзiледi.

В  тобына, шетел  қаржыларының  елдiң  экономикасына   келiп  түсуiндегi  қосымша  құн  бөлiмi  бойынша   қаржыланған  инвестиция  жатады. Ол  2  түрге  бөлiнедi:

Тура  инвестиция (нақтылы  немесе  қаржылық  үлгiдегi)- кәсiпорынның  жеке  тәуелдiлiгi  бойынша  ел  экономикасына  шетел  қаржыларын  салу  және  қоржындық инвестиция қаржыларын салу және қоржындық  инвестиция (қаржылық) - жалған  капиталға қаржылық  қор салу:  акция және  т.б бағалы  қағаздар. В тобындағы инвестицияның тартымдылығы (үкiмет үшiн)  кепiлдiктi  қажет ететiндiгi  болып табылады.

  Халықаралық   қоржындық  инвестиция мемлекеттiк   төлем  балансы  бойынша   мемлекеттiң  қаржысын  әр  түрлi  iшкi  және  сыртқы  факторлардың   әсерiнен  реттеп  отырады. Инвестицияланатын   экономикалық  даму  бойынша ұзақ  мерзiмдi  тура  инвестициядан айырмашылығындағы басты мақсаты   элемент бойынша   жеке  және  қарыз капиталы  көлемiнiң өсуiне  байланысты  қаржылық  қор алу.

        Олар  қысқа  мерзiмдi толқу бойынша макроэкономикалық   жағдайдағы өте сезiмтал, әрi  әсерлi  және  де  әлемдiк нарық жағдайының өзгеруiне  байланысты   көп жұмылдыруымен   сипатталады.   Төлемдiк байланыстағы  қоржындық инвестиция  акция бойынша, сондай-ақ орталық  банктiң  валюталық  және  тура  активтер  құрамы арқылы  келетiн ұзақ  және  қысқа мерзiмдi  қарыздық  бағалы  қағаз бойынша операция жүргiзiледi.  Қоржындық инвестициядағы   компанияның   акционерлiк   қорына   иелiк үлес  құқығын беретiн бағалы  қағаздарға  100%  акциядан аз  бейрезиденттер немесе   кәсiпорынның  акционерлiк  капитал  көлемiне  байланысты  американдық  ғалым  депозиттiк  қолхаттар  жатады. Қазақстандағы  бағалы  қағаздар  нарығы  жергiлiктi  нарық  қорындағы   еркiн  тәртiптегi  бейрезидентке  қол  жеткiзу бойынша түсiндiрiледi. Шетелдiк қоржындық инвестиция  республикада  шексiз. Қазақстандағы   нарықтық  жағдайдың дамуындағы  негiзгi  факторлар   шетел инвестицияларын тарту болып табылады. Сыртқы  инвестицияларды    тартудың  негiзгi  себебi экономикалық  саладағы   көптеген  шаруашылық субъектiлердiң қаржылық – экономикалық  жағдайына  байланысты  болып  отыр.   Бiрiншiден,   осы  кәсiпорындағы  өндiрiс  көлемi  50  пайызға  және  одан да  көпке  төмендеген.  Құнсыздықтың өсуi айналым  капиталын  қысқарта  отырып, жеке айналым  қорынсыз  қалуда. Екiншiден, амортизациялық саясаттың болмауы. Үшiншiден, ТМД елдерiндегi, сондай-ақ Қазақстанда қазақстандық өнiмдердi   тұтынушылар  ауыр  жағдайға  душар  болуда  және  уақтылы  төлем  мүмкiндiгi  жоқ  болғандықтан  төлемнiң  өсу  жағдайына  әкелуде. Бiрақ  шетелдiк  инвестициялық  ресурстарды  тарту  мүмкiндiгi   тек  таза  қаржылық  аспект  бойынша  анықталынады. Отандық  машина   құрылымын  қолданбау және өндiрiстiк құралдардың тозуы көптеген  экономикалық салалардың құрал-жабдықтарды шетелдерден  валютаға  сатып  алуына  әкеп  соғуда.  Бұл  жағдайда  шетелдiк  инвестиция iшкi дамуды  жылдамдатқыш  болып  есептеледi.

     Шетелдiк инвестициялар, шетелдiк несие түрiнде және  шетелдiк тура  инвестиция  түрiнде келедi.  Тиiмдiсi  болып тура  инвестиция   табылады  және  ол  басқа  формаларға  қарағанда  экономикалық  жәрдем  бойынша  артықшылыққа  ие. Олар  өндiрiстiк  тауармен      қызмет  көрсету,  қамтамасыз  ету,  әлемдiк  технологияны  тарту,   басқарудың  берiлу  әдiсi  және  маркетинг    бойынша күрделi  қаржыны    тартудың  негiзгi  көзi.

      Тура инвестиция несиеге қарағанда елдiң iшкi қарыздарының  қоспасына ауыртпалық әкелмейдi. Шешiм қабылдауда шетелдiк  серiктестер мен  шетелдiк  ресурстарды  тартуда  ынтымақтастықтың  әртүрлi болатындығын ескерген жөн. Олардың iшiндегi келесi  түрлерiн  атауға  болады:

• жөнелтiлетiн технологияның кәсiпорындағы халықаралық  коорпорациясы  немесе  кейде  жеке  бiрiккен  ұйым  құру;
• шетелдiк  несиелер  алу;
• лизинг  негiзiнде  шетелдiк  құрал-жабдықтар  алу;
• өтiмдiк  негiзде  несие  алу;
• әр  түрлi  шетелдiк  үлестердiң  қатысуымен  бiрiккен    кәсiпорын  құру  жолындағы кәсiпкер лiк түрдегi  шетел  қаржыларын тарту, сондай –ақ шетелдiк  инвесторларға  акция  сату;
• шетелдiк  капиталға  толық  жататын  кәсiпорын  құру;
• заңды  тұлғалардың  қатысуынсыз  келiсiм  базасы  бойынша кәсiпорынның  дамуы  үшiн  шетелдiк  компаниялармен  ынтымақтастық   құру;
• келiсiм  шарт  негiзiнде  немесе  кәсiпорынның  келiсiм  бөлiмi  бойынша   шетелдiк  капиталдарды  тарту;
• белгiленген  аймақтарда  шетел  капиталдарын   тарту  бойынша  белсендi  бағыттағы  арнайы  экономикалық  аймақ  құру.

      Аталған  барлық  шетелдiк  инвестиция  тарту  формалары  ұзақ  мерзiмдi  сипаттайды. Олар  iстiң  дұрыс  құрылуына, құрылымдық  мәселелердi  шешуге, аз  инвестициялық шығындар арқылы салалық және салааралық  экономиканың   өзгеруiне  көмек  бередi.  Сондай–ақ  олар  басты  индустралды  елдерде  технологиялық  әлсiздiгiнiң  қысқартуын  жылдамдатуға  көмектеседi.

     Осы ынтымақтастық формалардың барлығы Қазақстан экономикасының  көтерiлуiне  және  мiндеттердi  тұрақты шешуге  мүмкiндiк бередi.    Бiрақ,  олардың iс-әрекетi  мен құлдырауы экономикалық  саяси тұрғыда тұрақсыз  екендiгiн атап  өткен жөн.

      Экспорттық  бағалау  бойынша,  инвестицияның  Қазақстанға  енуi  жеткiлiктi  жағдайда  тұрақталуда.   Жуықтағы  талдамдар  бойынша тура  инвестициялар  2003  жылы 15337,9  млн  АҚШ  долларын    құраса,  2002  жылы  бұл  көрсеткiш   1333,3  млн  АҚШ доллары деңгейiнде болған . 1997-2003  жылдарда   шетелдiк тура   инвестициялардың   жалпы жиынтық   ағымы 9267,1  млн АҚШ долларын  құраған.

   Шетелдiк  тура  инвестициялардың  жалпы  ағымы  мұнай-газ   секторы  бойынша  49,2 % , түрлi-түстi металдар бойынша 22,8%, энергетикалық    кешен  бойынша  4,3%   құрайды. 

    Нарықтық  экономикада барлық  бөлiмше экономикасының  орта  негiзiнде жұмыс  iстейдi.  Нарықтық  реттеуiш қатынастарға  өту нарықты реттейтiн негiзгi  инвесторлық процесстердiң түбегейлi  өзгеруiне  әкеледi.   Реттеудiң негiзгi  объектiсi  болып инвестиция  табылады.  Олар  басқа да  ақша, қаржы, несие, пайда, баға  секiлдi   өндiрiстiк  негiзгi  қорлармен  айналым  қорларын  сипаттайтын  құндық  категорияларды  қолданудың  бастапқы   базасы  болады.

     Инвестиция  мүлiктiк  және  зиялы  құндылықтың  барлық  түрiн  сипаттайды. Және  нәтижесi  пайда  бойынша  немесе әлеуметтiк тиiмдiлiкке  жету  негiзiнде  қалыптасады.

Бұндай  құндылықтарғы:

1. Қозғалатын  және қозғалмайтын   мүлiк (ғимараттар, құрал-жабдықтар және  т.б.  материалдық құндылықтар), яғни  өндiрiсте қолданылатын немесе өнiмдi болып табылатын физикалық активтер;
2. Ақша қоры, мақсатты жағдайлардағы банктiк салымдар, несиелер, акция  және т.б.  бағалы  қағаздар, яғни ақша  сомасын  алуға  құқығы  бар  ақшалай  активтер;
3. Ақшалай  құқықтан  туындайтын  мүлiктiк  құқық «ноу-хау»  лицензиясының  тәжiрибесi  және  интеллектуалдық құндылықтар,  жер және  басқа да табиғи  ресурстарды   қолдану құқығы,  сондай-ақ  материалдық емес  активтер. «Ноу-хау»  дегенiмiз - өндiрiстi ұйымдастыруға қажеттi өндiрiстiк тәжiрибелер, жаңалықтар, техникалық  құжаттарды  безендiру, бiлiм, коммерция, техника, технологиялық жаңалықтар  ашу.  «Ноу-хау»  әр түрлi  деңгейде болады, яғни ғылыми-техникалық, басқарудағы қаржылық  жағдайда;

      Инвестицияны  нақтылы  активтерге  дайындау  және талдам  жасау, оның  түрiне  байланысты, яғни кәсiпорынның алдында тұрған  негiзгi  мiндеттерiне шешуге көмектесуiне байланысты. Осыған орай   мүмкiн  болатын инвестиция түрлерiн келесi жағдайдағы негiзгi топтарға  жiктеуге  болады:

1. Тиiмдiлiктi  жоғарлататын  инвестиция  Бұның  негiзгi  мақсаты  құрал-жабдықтарды ауыстыра   отырып,  фирманың   шығынын азайту,  қызметкерлердi  оқыту немесе  өндiрiске тиiмдi   жағдайдағы  өндiрiстiк құндылықты  арттыру.

2. Өндiрiстi  кеңейту  мақсатындағы   инвестиция.  Бұның  мақсаты  нарықта  өз   орны  бар  кәсiпорынның  шығарған  тауарларын  көбейту.
3. Жаңа  өндiрiс  құрудағы  инвестиция. Бұндай  инвестициялар  жаңа  тауар  түрiн  шығаратын  кәсiпорындар  ашу  немесе  нарықта  бар  тауарларға  жаңа  өзгерiстер  енгiзу.
4. Мемлекеттiк  басқару   ұйымдарының  қажеттiлiгiн  қанағаттандыру  мақсатындағы   инвестициялар.  Бұл  инвестиция  жоғарғы  орындарда  экологиялық  стандарт  бөлiмi  бойынша, өнiмнiң  қауiпсiздiгi   жағынан  немесе  басқа да iс-әрекетi жағынан қажеттiлiктерiн   қанағаттандыру.

      Инвестицияға мұндай классификация енгiзудегi себеп әртүрлi  деңгейдегi тәуекелдiлiк болып отыр. Инвестиция  типтерi  мен тәуекелдiлiк деңгейi  арасындағы  байланысты келесi түрдегi  кестеден  көруге  болады  
 

1.1.  кесте. Тәуекелдiлiк  деңгейiне  байланысты  инвестиция  типтерi  

      Инвестиция  типтерi  тәуелдiлiк  деңгейi арасындағы  байланыс  логикасы:  фирмада  инвестиция   аяқталғаннан  кейiн  жұмыс  нәтижесiнiң    нарықтағы  өзгерiсiн,  қауiптiлiк  деңгейiн  анықтауға  көмектеседi.

      Келтiрiлген  активтердiң   iшiндегi  экономикалық   мағынасы  жағынан  аса  қолайлы   негiзгi  қор  болып  табылады,  ал  негiзгi   өндiрiстiк  фактор – адамның еңбектегi  iс-әрекетi. Ол  көбiне  қоғамдағы  әлеуметтiк-экономикалық  даму  және  ғылыми-техника  бойынша  анықталады.

      Нарықтық  Қатынас  жағдайында әрбiр  инвестициялық  жоба  маркетингтiк  зерттеулер  бойынша   жүргiзiледi,  оның  нәтижесi  инвестициялық  шешiм  қабылдауда  басты   мiндеттi  атқарады.  Зерттеулер  негiзгi   3 аспект  бойынша  бақыланады:

• нарық құрылымын  және  оның  сегменттерiн  бiлу;
• орта  тәулiктiк  дамудағы сұраныс  деңгейiн және  нарық   сыйымдылығын  жобалау;
• бәсекелестiк  деңгейiн  анықтау;

Осылардың  негiзiнде  алынған  ақпараттар  инвестициялық  жобаның   стратегиялық концепциясын  құруға,  мақсатты   тұтынушылар  тобын,  өнiм  депозитiмен  бәсекелестiк  туғызатын  өнiм  түрiн  анықтауға  көмектеседi.  Осыдан  келiп, өндiрiстiк  бағдарламаны, сондай-ақ  керектi өндiрiстiк қуаттылықпен инфрақұрылым, техника, технологиялық  шешiмдердi  құруға  болады.  

1.2. Қазақстан Республикасындағы  инвестициялық жағдайы

     Кез келген елдерге шетел  инвестициясының келiп  түсуi, сондай-ақ олардың тиiмдiлiгiн анықтау инвестициялық  ахуалдың  қолайлығын  көрсетедi.

    Инвестициялық ахуалды үлгiлеу мемлекеттiк саясаттың  қызығушылығын туғызудағы, шетелдiк инвестицияларды  қолданудағы  негiзгi звенолардың  бiрi  болып табылады. Ол бiрiншiден, шетелдiк инвесторлардың iс-әрекетiн жүйелi ұсынатын фактор, екiншiден елдегi жағдайды бағалауға, үшiншiден  серiктестердiң  iс  жүргiзу  деңгейiн  анықтауға  мүмкiндiк  бередi.

    Елдегi  қолайлы  инвестициялық   ахуалды  құру  дегенiмiз –  нақтылы  мерзiмде  Қазақстандағы   инвестициялық  ахуалды  бағалауға   салыстырмалы    талдам  жасауға негiз болатын   көрсеткiштер  жүйесi,  әр  түрлi  шектегi   кешендер,  яғни:

1. Елдiң  нарықтық  әлеуметтiк  сипаттамасы;
2. Еңбек  және  табиғи  ресурстармен  қамтамасыз  ету;
3. Экономикалық  реформалар  қозғалысы  мен  жағдайы;
4. Инвестициялық  iс-әрекеттегi  құқықтылық  базасы;
5. Мемлекеттiк  ұйымдардың  басқаруы шешiлiп,  қабылдаудағы  тәртiптiлiгi;
6. Валюта  нарығымен  нарықтық инфрақұрылымның  өркендеуi;
7. Банк  жүйесiн  қалыптастыру;
8. Саяси  ахуалды  қызықтыру  мен   қалыптастыру;

     Шетелдiк  инвесторлар  жоғарыда  аталған көрсеткiштердi  бағалайды,   үйренедi және инвестициялық тәуекелдiлiк негiзiнде жалпы  инвестициялық  шешiм   қабылдайды.

     Инвестициялық  ахуал  мен  инвестициялық тәуекелдiлiк тығыз  байланысты. Инвестициялық ахуал қолайлы болса, онда  инвестициялық тәуекелдiлiк төмен және керiсiнше, егер инвестициялық  ахуал нашар  болса,  онда инвестициялық тәуекелдiлiк    жоғары  деген  сөз.

      Қазақстан  тәуелсiздiкке  қол  жеткiзгеннен  бастап,  iшкi  саяси  тұрақтылық  пен  халықаралық  келiсiмдi  сақтауға   көп  мүмкiндiк  тууда. Осы  жолға  қол  жеткiзе  отырып,  бiздiң  елiмiз  нарықтық  экономика қозғалысын және демократиялық (жариялылық)  прогресстiң  өсу  жоспарын дамытудағы  бiрден-бiр  жоғары  қатардағы  елдерге  қосылуда.

       Кез  келген  елдiң ,  мемлекеттiң   экономикалық  болашағының  негiзгi  көрсеткiшi болып, шетелдiк инвестицияларды тарту деңгейi  көрсетiледi. Осы  көрсеткiш  бойынша  Қазақстан  алғашқы  10  әлемдiк  мемлекет  қатарында   және тұрғындарды  инвестицияға  тарту  көлемi  бойынша ТМД  елдерi  арасындағы  жетекшi  рөл атқарады. Бұл  дегенiмiз – бiздiң  инвестициялық  саясат  шетелдiк  серiктестер  мен  компаниялар жағынан  жоғары  деңгейге  артуда.  Солардың  қатарына  «Шеврон», «Мобил», «Мецубиси», «Дойчебанк», «Бритишгаз», «Бритиш  Петролеум», «Тоталь», «Самсунг», «АЕS»  және  тағы  басқа  да  заңды  және  аудиторлық  фирмаларды   жатқызуға  болады.

      Қазақстан Республикасында инвестициялық ахуалдың  қолайлығы жеткiлiктi  деңгейге  көтерiлдi. Бұл  жөнiнде  шетелдiк  инвесторларды  Қазақстандық  нарыққа  тартудағы  баға  бойынша  көрсетуге  болады. (1.3  кесте).  Берiлгендi  көре  отырып,  Қазақстанның   нарықтық  қызығушылығы   орта  деңгейден   жоғары  бағаланатынын  көремiз. 72,5 %  инвесторлар  шағын  және  орта  бизнестi,  ал  қалған  шетелдiк  инвесторлар  (27,5%) – iрi  жобаны  қаржыландыруға  ұмтылады.

   Өткен жылдар бойынша Қазақстанда инвестициялық ахуалды жақсартуға  аз күш жұмсалған жоқ. Үкiмет мақсатты жұмыс жүргiзуде бiрнеше бағытта  жұмыс  атқарды,  яғни  2003-2008  жылдар шетелдiк  инвестицияларды  тарту  туралы  бағдарлама  қолға  алынды.

    Шетелдiк  қорларды  тартуда  Қазақстан  үлкен  жетiстiктерге қол  жеткiзуде, яғни мұнай және газ бойынша әлеуметтiк–саяси  тұрақтылық  жоғары  деңгейде  көрсетуде.  Бұдан  бөлек, Қазақстанның  инвестициялық  ахуалы  көптеген  көрсеткiш  бойынша  қолайлы.   
 

3. кесте. Қазақстан  Республикасына  шетелдiк  инвестицияларды  тартудағы  инвесторлық  бағалау

       Орта   Азиялық  экономикаға  байланысты, Қазақстанның  өркендеуi,  көбiне табиғи  ресурстарды  өндiруiнде  болып  отыр (мұнай мен газ, түстi  және  аз  кездесетiн  металдар 9 трлн  долларға  бағалануда)

       Екiншi  негiзгi  фактор  болып, Қазақстан  Республикасының геоқұрылымдық   жағдайының  тиiмдiлiгi,  яғни  көлiктiк  тоғысулар  есептеледi.

       ТМД  бойынша  Қазақстан  экономика  мен  қоғамдық  байланыста  үлкен  орын  алып  отыр,  яғни  шетелдiк инвестицияларды  тарта  отырып, көптеген  мүмкiндiктерге  қол  жеткiзуде.  Елдiң  стратегиялық  даму  бағдарламасында  оған «Орталық  Азия  барысы»  деген  ат  бердi.