Тәрбие-біртұтас педагогикалық процестің негізгі ұғымы ретінде
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министірлігі.
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
«Тәрбие-біртұтас педагогикалық процестің негізгі ұғымы ретінде»
2012 оқу жылы.
Мазмұны:
І.Кіріспе.....................
II.Негізгі бөлім.........................
2.1.Тәрбие процессі туралы жалпы ұғым..........................
2.2.Тәрбие - біртұтас педагогикалық процесс.......................
2.3.Педагогикалық технологиялар арқылы ұлттық тәрбие беру....................23
2.4.Тәрбие жұмысына дайындық және қабілеттілік
шарттары......................
2.5.Тәрбиені педагогикалық түрде жүзеге
асыру.........................
ΙΙΙ.Қорытынды.................
Қолданылған әдебиеттері
тізімі........................
Кіріспе.
Тақырыптың өзектiлiгi. Ғаламдық жаһандану жағдайындағы жаңа қоғамда орын алған iрi экономикалық өзгерiстер мен технологиялық жетiстiктер – қоғам дамуының қозғаушы күшi болып табылатын бiлiм жүйесiне орасан ықпалын тигiзiп отыр. Әлемдiк қауымдастықтың бiртұтас бiлiм кеңiстiгiн қалыптастыруға бағытталған ортақ мүддеге барынша әрекеттенуi – жалпыадамзаттық және ұлттық құндылықтарды бойына сiңiрген саналы да парасатты тұлғаны тәрбиелеу қажеттiгiн алға тартып отыр.
Егемендi елiмiзде соңғы жылдар тiзбегiнде жүргiзiлiп келе жатқан бiлiм реформасына қатысты түбегейлі бетбұрыстар, атап айтқанда әлемде дамыған мемлекеттердегі білім саясатының негізгі көрсеткіші болып саналатын 12 жылдық білім беру жүйесіне ену қарқыны – қоғамдық ортадағы адамдардың ерекше пiкiрлерi мен көзқарастарын қалыптастыруға негiз болды. Көптеген өнеркәсiп орындарының жаңа технологиялық қондырғылармен қайта жабдықталуы - бiлiм сапасының жаңа деңгейге көтерiлуiне өзгеше талап қойды. Аса қарқынды белең ала бастаған аталмыш құбылыстарға мемлекет тарапынан терең талдаунамалар жасалып, ортақ проблеманы бұқара халықпен бiрлесе отырып атқару мәселелерi жолға қойылуда.
Ел Президентiнiң сөйлеген сөзінде: “..Барлық дүние мектептен басталады. Сондықтан әлемдік стандартқа сай жалпы орта білім беретін жүйеге көшіп, педагогтардың кәсіби деңгейі мен жаңа оқулықтар мен біліми технологиялардың сапасын арттыруымыз қажет..”,- деп, атай келе “Қазақстан – 2030” бағдарламасында: “...бiздiң жас мемлекетiмiз өсiп-жетiлiп кемелденедi. Бiздiң балаларымыз бен немерелерiмiз онымен бiрге ер жетедi. Олар өз заманының жауапты да жiгерлi, бiлiм өресi биiк, денсаулығы мықты өкiлдерi болмақ. Олар бабаларының игi дәстүрлерiн сақтай отырып, қазiргi заманғы нарықтық экономика жағдайында жұмыс iстеуге даяр болады...”,- делінген.
Замана жетiстiктерi негiзiнде жас ұрпаққа сапалы бiлiм берудi мақсат еткен көпшiлiк қауым, халық педагогикасының асыл мұралары негiзiнде саналы тәрбие берудi әрқашан жадынан тыс қалдырған емес. Соңғы жылдары өткiзiлiп жатқан ғылыми-практикалық конференциялар мен зерттеуші ғалымдардың нәтижелерiнде этнопедагогика мұралары назарға iлiніп, оны ұрпақ тәрбиесінде пайдаланудың қажеттілігі ұсынылуда.
Қазақстан қоғамындағы әлеуметтiк-экономикалық
өзгерiстер жалпыға бiлiм беру жұйесiн тұпкiлiктi
жаңартуды қажет етедi. Сонымен қатар орта
буын, яғни «терең бiлiм, кәсiптiк дағдылар
негiзiнде iс-әрекет жасайтын, өзiн-өзi дамытатын,
жылдам дамып отыратын бұгiнгi заманда
өздiгiнен дұрыс, құлықтық-жауапкершiлiк
шешiмдердi қабылдай алатын тұлғаны қалыптастыру»
мақсат етiп қойылған. Жалпы бiлiм беру
жұйесiн реформалауда негiзгi құрамдас
бөлiк тәрбие болып саналады.
Жастарды тәрбиелеу бүгiнгi кұнде жаңаша
түрде жанасуды талап етедi. Қоғам қазiргi
таңда «бәсекеге қабiлеттi, экономикалық
ойлауы дамыған, жан-жақты қалыптасқан,
жалпыадамзаттық құндылықтарды игеруде
шығармашылық iскерлiгi мен дағдысы болатын,
тұрлi мамандықтарды меңгере алатын, өмiрлiк
қиын да күрделi мәселелердi жылдам, әрi
нақты шеше алатын тұлғаны тәрбиелеудi»
мақсат етедi. Жаңа әлеуметтiк-экономикалық
жағдаяттар жастар санасында басқа да
құнды бағыттардың қалыптасуына, яғни
жас ұрпақты тәрбиелеу нормалары мен ережелерiне
қайшы келедi.
Қазақстан Республикасының бірқатар білім беру ұйымдарында нақты әлеуметтік-педагогикалық жағдайларды ескеретін педагогтар мен ата-аналардың, оқушылардың сұрыныстарына бағытталған тәрбие беру жүйесі құрылды және ол табысты қызмет көрсетіп келеді. Соның нәтижесінде жеке тұлғаға тәрбиелік ықпал жасаудың диапозоны кеңейді.
Осы уақытқа дейiнгі тәрбие мәселесімен байланысты зерттелген еңбектерді төмендегiдей сараптама бойынша жіктедік:
-Тәрбие теориясына қатысты еңбектер (Қоянбаев Ж.Б., Болдырев Н.И., Бержанов Қ., Мусин Ж., Мұхамбаева А.Х., Подласый И.П., Сейталиев К),(256);
-Қазақ этнопедагогикасындағы ұлттық тәрбие мәселелерi (Жарықбаев Қ.Б., Қалиев С.Қ., Әбiлова З.Ә., Сарыбеков Н.Қ., Ұзақбаева С.А., Наурызбай Ж.Ж., Қожахметова К.Ж., Жұматаева Е.Ө., Дүйсембiнова Р.Қ., Қабдыразақұлы Қ., Мұхамбетова С.К., Сәдуақасов Ә., Қоңыратбаева Т.Ә),(55-58);
-Ұлттық тәрбиенiң моделі мен терминологиясы жөнiнде (Бөлеев Қ., Беркімбаева Ш.К., Оразбекова К.А),(11-20);
-Оқушылар ұжымындағы тәрбие мәселелерi (Коротов В.М, Сабитова Г.В, Ходоровская З.А),(256);
-Ұйымдық тәрбиенiң теориялық аспектiлерi (Көпжасарова М.Д., Байназаров Р., Галузинский В.М., Падалко Т.В),(318);
-Оқушыларға сыныптан тыс тәрбие берудiң әдiстемелерi (Құнантаева К.Қ., Омаров Е.О., Садықова М.К),(55-62);
-Оқушылардың қоғамдық бiрлестiктерiндегi тәрбие жұмыстары (Иржанова Р.Д., Лебединский В.В., Абаева Н.Б., Мұқанова Б.Ы., Қасенов Е.Р),(302);
-Балалар ұйымдарының дамуы мен қалыптасуының тарихи-педагогикалық аспектілері (Алиева Л.В., Волохов А.В., Литвак Р.А., Искандирова Т.Н,(23-28);
-Халық педагогикасы материалдары негiзiнде оқушыларға ұлттық тәлiм-тәрбие беру (Төлеубекова Р.К., Қаплиева А.Қ., Садықова М.К., Сайдахметов Б.С., Байсарина С.С),(88-90);
-Жаһандану жағдайындағы балалар қозғалысының даму тенденциясы және социокинетикалық ғылыми бағыт алғышарттары (Вульфов Б.З., Фришман И.И),(120);
-Албытова Н. Тәрбие негізі- өнеге//Қазақ тілі мен әдебиет.-2006.-№2,(84-86);
-Асанов Ж. Этнопедагогикалық білім беру мазмұны// Ұлағат.- 2003.-№5,(14-16);
-Иманбекова Б. Қазіргі педагогикалық
технологиялыр// Оқыту – тәрбиелеу технологиясы.-2007.-№1,(26-28)
-Нұғманова Х.Е. Халықтық педагогиканы болашақ мұғалімдердің кәсіби дайындығында пайдалану.-Қызылорда.- 1999,(52-60);
-Р.Қоянбаев. Тәрбие теориясы. –Алматы,1991,(288);
-А.О.Пинт. Ата-аналар сиздер үшін. –Алматы, 1990,(22-30);
-Қазақтың тәлімдік ой-пікір антологиясы. –Алматы, 1994,(288);
-Қ.Жарыңбаев, С.Қалиев. Қазақтың тәлім-тәрбиесі. –Алматы,1995,(74-78);
-Қ.Жарыңбаев, Ж.Базарбаев т.б. Инабат. –Алматы, 1995,(44-48);
-А.С.Макаренко. Тәрбие туралы лекциялары.
- Алматы, 1968,(112);
-В.А. Сухомлинский. Балаға жүрек жылуы.
- Алматы, 1976,(12-22);
-Караковский В.А. О подростках. - М.: Педагогика,
1970,(225);
-Божович Е.И. Личность и ее формирование
в детском воз-расте.-М., 1968,(44-48),
- А.Г.Хрипкова, Д.В.Колесов. "Жаманнан
жирен", "Зиянды әдебиеттер және одан
алдын ала сақтандыру туралы". - Алматы:
Мектеп, 1988,(102),
- Ильин Е.Н. Пугь к ученику. - Москва: Просвещение,
1988,(25-30),
- Дубровский А.А. Открытое письмо врача
учителю. - М.: Просвещение, 1988,(22-33),
-Фридман Е.М. Изучение личности учащегося
и учени-ческих коллективов. -М.: Просвещение,
1985,(23-33),
-Т.Сабыров. Балаларға ақыл-ой тәрбиесін
берудің кейбір мәселелері. - Алматы, 1977,(85-92),
- Ө.А.Уманов, В.А.Парфенов. Бала бақыты.
- Алматы, 1979,(97-102),
-Никитин Б.А., Никитина А.П.. Мы и наши дети.
- М.: Московский рабочий, 1988,(50-66),
- А.Г. Хрипкова. Үл есейсе, қыз өссе. - Алматы,
1988,(78-99),
-Хрипкова А.Г. Биологическое и социальное
в развитии, формировании и воспитании
человека. Библиотека "Актуальные проблемы
педагогики и психологии". - М.: Знание,
1970. Вып.2.(18-23),
-ХарламовИ.П. Педагогика. - М.,1990,(115-118),
-Р. Қоянбаев. Тәрбиетеориясы. - Алматы,
1991,(55-62),
-Ж. Қоянбаев, Р. Қоянбаев. Педагогика. -
Астана, 1998,(256),
-Е. Сағындықұлы. Педагогика. - А, 1999.(17-25).
Авторлар оқыту әдістемесінің бұл типтік бағдарламасын жоғары оқу орындарында білікті маман дайындауға көмегі бар деп сенім артады.
Еліміздің
егемендік алуына байланысты со
Ал, 1991 жылға дейінгі мектептегi оқушылар ұйымындағы тәрбие жұмыстарын сипаттауға арналған Иржанова Р.Д., Құнантаева К.Қ., Татаурова Н.Л., Байназаров Р., Абаева Н.Б., Мұқанова Б.Ы., Кузьмина М.Н., Бекмағанбетова Р.К., Қасенов Е.Р. т.б зерттеулерiнде негiзiнен бұрынғы кеңестік дәуірдегі пионер (балалар) ұйымдарының iс-тәжiрибелерi партиялық идеология тұрғысынан зерттеліп, бұл еңбектердің өз кезінде педагогикалық маңызды рөл атқарғанына қарамастан, мектептегі оқушылар ұйымдары арқылы ұлттық тәрбие беру жұмыстарын ұйымдастырудың толық қарастырылмағаны байқалды. Оның негізгі себептерінің бірі – оқушылар ұйымындағы тәрбие жұмыстарының коммунистік идеологияға және авторитарлық-педагогикалық саясатқа бейімделе жүргізілгендігінен туындаған еді.
Бертін келе мектептегі тәрбие жұмысының өзекті саласы оқушылар ұжымы арасындағы тәрбие жұмыстарының “бірыңғай жалпыға ортақ тәрбие жүйесінің” дағдарысқа ұшырау себептері мен жаңа ғасыр жағдайындағы «социокинетика» ғылымының оқушылар ұйымының жұмыс мазмұнына түп қазық болатын идея, яғни жалпыадамзаттық құндылықтар мен ұлттық мәдениетке сүйенген халықтық-демократиялық принципке негізделген жаңа моделінің қажеттілігін туындатты.
Курстық жұмыстың мақсаты - қоғамның бетбұрысына, қандай мұраттарына қол жеткізуіне бағытталған, тәрбие мақсаты -педагогиканың ең маңызды мәселесі.
Курстық жұмыстың міндеттері:
-Әлеуметтік институт ретінде отбасының тәрбиелік рөлінің әлсіреуі,
-Адам өмірін аса маңызды құндылық ретінде бағаламау, салауатты өмір салтын елемеушіліктің басым болуы,
-Бұқаралық ақпараттар құралдарының жеке тұлғаны қалыптастырудағы теріс ықпал етуі,
-Тәрбиенің жаңа парадигмасының ғылыми-әдістемелермен жеткіліксіз қамтамасыз етілуі. Тіпті, олар тұжырымдамалық мәнде нақты белгіленгеннің өзінде тәрбие үдерісін дамыту бағытында мазмұндық және осы үдерісті жергілікті орындарда ұйымдастырудың проблемалары,
-Педагогтардың тәрбие технологияларын жеткіліксіз меңгеруі,
-Балалар қоғамдық ұйымдарының тәрбиелік потенциалы тиімділігінің төмендігі,
-Балалар және жастар қоғамдық ұйымдарының қызметін ұйымдастыруда бірыңғай ұстанымның болмауы,
-Еңбек тәрбиесі мен кәсіби бағдар беру жүйесінің жоғалуы,
-Мектептерде және мектептен тыс ұйымдарында үйірмелер мен спорттық секциялар санының жеткіліксіздігі.
Жоғарыда көрсетілген проблемаларға сүйеніп, жас жеткіншектер тәрбиесі еліміз қауіпсіздігінің негізін құрайтын басты стратегиялық міндеттер ретінде қаралуы тиіс. Тәуелсіз Қазақстанның білім беру ұйымдарындағы тәрбие жұмысын реттейтін бірінші тұжырымдамалық құжат 1995 жылы қабылданған «Мектеп жасына дейінгі және мектеп жасындағы балаларды тәрбиелеу тұжырымдамасы» болды. Онда тәрбие жұмыстарының мақсаты, ұстанымы, мазмұны мен тәсілдері қарастырылып, отбасының тәрбиелік потен-циалы мен мектептің тәрбие жүйесіне аса мәнді көңіл бөлінді. Бұл құжат бүгінгі күні өзінің миссиясын орындады деп айта аламыз. Жоғарыда айтқанымызға орай үздіксіз білім беру жүйесінде тәрбие мәселесінің бүгінгі жағдайына сай келетін білім алушыларды тәрбиелеудің жаңа тұжырымдамасын жасау қажеттілігі туып отыр.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер жалпыадамзаттық құндылықтар мен ұлттық мәдениетті кіріктіре отырып, халықтық-демократиялық принципке негізделген оқушылар ұйымының жаңа моделі жасалса және оны іске асырудың педагогикалық шарттары айқындалса, онда жан-жақты дамыған, ұлттық сана-сезімі оянған азамат тәрбиелеуге мүмкіндік туады, өйткені білім беру мен тәрбие ісі әлемдік өркениет пен ұлттық мәдени құндылықтар негізінде іске асырылады.
Зерттеудiң теориялық және әдiснамалық негiздерiне философия, мәдениеттану, этнология, педагогика және психология саласы бойынша қарастырылған таным теориясына қатысты ғалымдар тұжырымдары, гуманистік ілімдер, этномәдениет, этнопедагогика және этнопсихология саласындағы жетекші зерттеулер мен қағидалар, Қазақстан Республикасының Заңдары, Қазақстан Республикасындағы білім беру мекемелеріндегі тәрбие берудің кешенді бағдарламасы; білім беруді дамыту, ұлттық мектепте гуманитарлық, этномәдени білім мен тәрбие беру; адамгершілік, көркемдік-эстетикалық және экологиялық тәрбие беру жүйесіндегі мемлекеттік тұжырымдамалар; философиялық, әлеуметтік, психологиялық-педагогикалық теориялар; жеке тұлға және оны дамытудағы қарым-қатынас, басқару қызметі және тәрбие теориясымен байланысты педагог, психолог, социолог ғалымдардың еңбектері негізге алынды.
Зерттеу әдістері: зерттеу барысында төмендегідей әдістер қолданылды: философиялық, педагогикалық, этнопедагогикалық, этнопсихологиялық және әдістемелік әдебиеттерді теориялық талдау; жүйелі және салыстырмалы зерделеу барысында қол жеткізген мәліметтерді топтастыру, жүйелеу; мектептегі оқу-тәрбие үрдісін бақылау; сауалнама, ойын-сайыстар, сұрақ-жауап, бағалау, салыстыру, бақылау және социометриялық кесте, тренингтер мен танымдық-тестік сұрақтар.
Зерттеу көздерi: Педагогика тарихы мен теориясы, философия, психология, этнопедагогика мен этнопсихология саласындағы ғылыми еңбектер, ресми оқу-әдiстемелiк құралдары мен басылымдар, ұлттық тәрбие мәселелерiне арналған мемлекеттiк және авторлық жобалар, бiлiм мен тәрбие жүйесiне арналған Қазақстан Республикасының «Білім туралы», «Мемлекеттік жастар саясаты туралы» Заңдары, Қазақстан Республикасында 2005-2015 жылдары білімді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы, Қазақстан Республикасы бiлiм және ғылым министрлiгi құжаттары.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңызы:
- оқушылар (балалар) ұйымының қалыптасу тарихы сараланып және оның ғылыми негіздері педагогикалық тұрғыдан зерделенді;
-бүгінгі күн талаптары мен жалпыадамзаттық рухани-мәдени құндылықтарына сәйкес оқушылар ұйымын қайта құрудың жаңа моделі жасалып, оны іске асырудың педагогикалық шарттары айқындалды;
- «Атамекен» бағдарламасы тәжірибеден өткізілді;
Зерттеудің практикалық мәнділігі:
- оқушылар ұйымында ұлттық тәрбие берудің жолдарын көрсететін “Атамекен” бағдарламасы әзірленіп, тәжірибелік сынақтан өткізілді;
- жаңа заманғы мектеп оқушыларының қоғамдық-демократиялық ұйымының қалыптасуының жаңа мүмкіндіктері ашылды;
- жалпықазақстандық патриотизм идеясын жүзеге асыру мақсатында ұлттық мәдениет пен жалпыадамзаттық құндылықтар негізінде тәрбие жүйесінің моделі жасалды;
Курстық жұмыстың құрылымы.
Курстық жұмыс кiрiспеден, екi бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi тұрады.
Кiрiспеде зерттеудiң өзектiлiгi, мақсаты мен мiндеттерi, зерттеудің ғылыми болжамы, зерттеудiң теориялық және әдiснамалық негiздерi, зерттеу әдістері, зерттеу көздері, практикалық мәндiлiгi, ғылыми жаңалығы, қолданылатын әдіс-тәсілдер қарастырылып сипатталады.
«Тәрбие процессі туралы жалпы ұғым»-бұл
тарауда процеске балаларды күту және
олардың дене күшін дамыту, белгілі бір
идеологияны, мінез-құлық белгілерін қалыптастыру,
мәдени мұраға тарту, көркемдік талғамды
дамытуды анықтау, тәрбие қызметінің бағыттарын анықтау.
«Тәрбие - біртұтас педагогикалық
процесс»-бұл тарауда жас ұрпақтың азамат
болып қалыптасуы, оның шығармашылықпен
дамуының түп тамыры тәрбиеден бастауы,
қоғамның құндылық бағдарлары жайлы сөз
қозғағанда тәрбие проблемалары
ерекше назар аударуы.
«Педагогикалық технологиялар арқылы ұлттық тәрбие беру»-бұл тарауда жас ұрпақты адамгершілік қарым-қатынасы, жақсы мінезбен жамап мінезді салыстырып, әдептілікке, кішіпейілдікке шақыру, сонымен қатар педагогикалық технологияның жас ұрпақтың жақсы тәрбие беруіне үлесі.
«Тәрбие жұмысына дайындық және қабілеттілік шарттары»-бұл тарауда қазіргі заманғы тәрбиешілерге толық анықтама беру, тәрбие жұмысына дайындық және қабілеттілік шарттарына тоқталу.
«Тәрбиені педагогикалық түрде жүзеге асыру»-бұл тарауда тәрбие үдерісін жүзеге асыру құралдары, тәрбие әдісі қойылған тәрбие мақсаттарына қол жеткізу жолдары, тәрбие әдістерінің белгілі бір қасиеттерді қалыптастыру мақсаттары, тәрбие құралдары-тұлғаны қалыптастыру жолдарын анықтау.
«Қорытынды бөлiмiнде» тарихи-педагогикалық теориялық тәжiрибелер мен практикалық нәтижелер және ғылыми-эксперименттiк көрсеткiштерге негiзделген ұсыныстар мен тұжырымдар баяндалды. теориялық және тәжірибелік жұмыстардың нәтижелеріне негізделген тұжырымдар мен ұсыныстар нақтылы түрде көрсетілді. Жаңа технологияларды пайдалануда пәнге қызығушылықтарын арттырудың тиімді жолдары екені айқын көрсетіледі.
Негізгі бөлім.
2.1.Тәрбие процессі туралы жалпы ұғым.
Тәрбие – жеке адамды
мақсатты бағытта, жүйелі түрде қалыптастыру. Аға ұрпақтардың тәжірибесін беру және
игеру, сананы қалыптастыру, тәрбиеленушілердің
сезімін дамыту және мінез-құлық дағдыларын
қалыпқа түсіру, оларды өмір мен еңбекке
даярлау тәрбие процесінде жүзеге асырылады.
Жалпы алғанда, бұл процеске балаларды
күту және олардың дене күшін дамыту; белгілі
бір идеологияны, мінез-құлық белгілерін
қалыптастыру; мәдени мұраға тарту, көркемдік
талғамды дамыту енеді.
Осы негізгі қызметтерді есепке ала отырып,
тәрбие қызметінің бағыттарын анықтаймыз.
Тәрбие
процесін тәрбиешілер мен тәрбиеленушілердің
мақсатты бағыттағы және өзара байланысты
қызметі, олардың осы қызмет процесінде
жеке адам мен коллективтің қалыптасуы
мен дамуына себепші болатын қарым-қатынастары
ретінде анықтауға болады.
Мақсатты
бағыттағы барлық қызмет сияқты, бұл процесс
еріктік күш-жігер мен талпыныстарды қамтиды,
тәрбиешілер мен тәрбиеленушілердің санасы
мен сезімдеріне қозғау салады. Тәрбие
қызметі қоғамның қажеттіліктерімен толық
сәйкес, қоғамдық даму заңдылықтарын есепке
ала ұйымдастырылады. Ол адамдардың обьективті
жағдайларымен негізделген. Тәрбие берудің
қоғам ішінде болатындығы олардың еркі
мен санасына тәуелді емес. Оны ысырып
тастауға да, тоқтатуға да болмайды; бұл
қоғам дамуының қажетті шарты. Тәрбие
процесінде жеке адамның сыртқы ықпалдарды
іштей қорытуы үлкен орын алады. Жеке адамға
сырттай ықпал жасауды оның жауап іс-әрекетімен
үйлестірудің маңызы үлкен. Жеке адамды
сыртқы дүние ықпалдарын самарқау шағылыстыратын
айна ретінде қарастыруға болмайды. Адамның
айнала қоршаған ортамен белсенді өзара
әрекеттесетіні және дербестік көрсететіні
белгілі, ол едәуір дәрежеде өзін-өзі қалыптастырады.
Психологтар мен педагогтардың зертттеулері
жеке адамның дамуында сыртқы факторлардың
ықпалы (жағымды және жағымсыз) мәнге өзінен
өзі емес,адамның жеке позициясы, оның
осы факторларға деген көзқарасы, осы
көзқарастардың оның әрекеттері мен қылықтарында
практикалық іске асуы арқасында ие болатынын
дәлелдейді. Жеке адам тәрбиесі мен
дамуының бірлігі мен өзара байланыстылығы
– тәрбие процесі заңдылықтарының бірі.Оның
мазмұны, формалары мен әдістері көбіне
тәрбиеленушірердің жалпы дамуы деңгейіне
тәуелді.Ал олардың дамуы -– ең алдымен
тәрбие берудің нәтижесі. Жеке адам тәрбиелене
және үйрене отырып дамиды (С.Л.Рубинштейн).
Тәрбие теориясы адамның дамуын оның әлеуметтік
тәжірибені игеруіне, білімді, икемділік
пен дағдыларды жай жинақтауға ғана әкеп
саймайды.Даму, алдымен, адамның психикалық
іс-әрекетінің сапалық өзгеруінен, онда
мінездің жаңа сапа, қасиеттерінің қалыптасуынан
көрініс береді. Бұл процесс үнемі өрге
өрбіп, шиеленіссіз және қайшылықсыз жүріп
жатпайды. Тәрбиелік ықпал ету адамның
жеке-дара санасы мен тәжірибесі арқылы,
заттарға және айнала қоршаған ақиқат
құбылыстарына, басқа адамдарға деген
қарым-қатынастары арқылы алуан түрге
енеді.Бұл әсерлер үнемі үйлесіп тұрмайды.Олардың
қарама-қарсы бағытта әрекет ететін кезі
аз емес.Бұдан тәрбие беру процесінің
қарама-қайшылықта болатыны туындайды.Тәрбие
жұмысы практикасында кейде мектеп пен
семья тәрбиесі арасында, қоғам пікірі
мен тәрбиеленушінің жеке бастың мүдделері
арасында, дұрыс қадам жасау мен солай
жасау мүмкіндігі (ішкі және сыртқы) арасында,
мектеп оқушысының өзінің сырт талаптары
мен ішкі ұмтылыстары.
Қазақстан қоғамындағы әлеуметтiк-экономикалық
өзгерiстер жалпыға бiлiм беру жұйесiн тұпкiлiктi
жаңартуды қажет етедi. Сонымен қатар орта
буын, яғни «терең бiлiм, кәсiптiк дағдылар
негiзiнде iс-әрекет жасайтын, өзiн-өзi дамытатын,
жылдам дамып отыратын бұгiнгi заманда
өздiгiнен дұрыс, құлықтық-жауапкершiлiк
шешiмдердi қабылдай алатын тұлғаны қалыптастыру»
мақсат етiп қойылған. Жалпы бiлiм беру
жұйесiн реформалауда негiзгi құрамдас
бөлiк тәрбие болып саналады.
Жастарды тәрбиелеу бүгiнгi кұнде жаңаша
түрде жанасуды талап етедi. Қоғам қазiргi
таңда «бәсекеге қабiлеттi, экономикалық
ойлауы дамыған, жан-жақты қалыптасқан,
жалпыадамзаттық құндылықтарды игеруде
шығармашылық iскерлiгi мен дағдысы болатын,
тұрлi мамандықтарды меңгере алатын, өмiрлiк
қиын да күрделi мәселелердi жылдам, әрi
нақты шеше алатын тұлғаны тәрбиелеудi»
мақсат етедi. Жаңа әлеуметтiк-экономикалық
жағдаяттар жастар санасында басқа да
құнды бағыттардың қалыптасуына, яғни
жас ұрпақты тәрбиелеу нормалары мен ережелерiне
қайшы келедi.
Тәрбие түсінігі
мағыналық жағынан кең ауқымды категория.
Мысалы, жоғарыда тәрбиені өсіп келе жатқан
әулетті тұрмысқа дайындау деп анықтағанбыз.
Ал, бұл дайындықты ұйымдастырылған тәрбие
қызметінің барысында іске асыруға болады,
сонымен бірге ол балалардың күнделікті
үлкендермен араласа жүріп, тұрмыстық
іс- әрекетке үйрену мен де орындалуы мүмкін.
Бірақ аталған екі жағдайдағы тәрбиелік
әрекеттер әртүрлі мағынаға ие болатыны
сөзсіз. «Қоршаған орта тәрбиеледі», «Отбасының
тәрбие жемісі», «Мектеп тәрбиесі адам
қылды» деп нақтылып айтатын болсақ, онда
бұл бір мақсатты сияқты әрекеттердің
өзара теңгерілмейтінін байқаймыз. «Қоршаған
орта тәрбиеледі» немесе «Отбасы тұрмысы
тәрбиеледі» деумен жеке адм дамуы мен
қалыптасына әлеуметтік- экономикалық
және тұрмыстық жағдайлардың күнделікті
жоспарсыз, мақсатты бағдар болмаған ықпалын
түсінеміз. Ал енді «мектеп тәрбиесі»
десек, әңгіме басқаша, бұл ретте арнайы
ұйымдастырылған және саналы іске асырылатын
тәрбиелік қызметті білеміз.
Бұл сұраққа жауап
бере, К. Маркс «Адамның қоғамдық тұлға
ретінде дамуымен?К.Д. Ушинский: «Педагогикадағы
тәрбие - алдын-ала ниеттелген және арнайы
ұйымдастырылған педагогикалық процесс»
деп тұжырымдаған. Тәрбие мәнін дәлірек
топшылау мақсатымен американ психологы
және педагогы Эдвард Ли Торндайк былай
деген еді: «Тәрбие сөзіне әркім әртурлі
мағына береді, бірақ ол қашанда өзгеріс
дегенді аңдатады. Егер біреуді өзгеріске
келтіре алмасақ, біз оны тәрбиелемегеніміз».
Ал енді осы өзгерістер жеке адам дамуында
қалай көрінеді қалыптасуымен азаматтық
болмысты игеру жолымен іске асды»- деген
еді. Бұл тұрғыдан тәрбиені өсіп келе жатқан
әулеттің азаматтық болмысты игеруге
пайдаланатын құрал- жабдығы деп білі
қажет.
Адамзаттық болмыс дегеніміз
адамдардың көптеген ұрпағының еңбегі
және жасампаздық ұмтылысынан туындаған
қоғамдық тәжірибе. Бұл тәжірибе өз ішнде
келесі құрылым бірліктерін қамтиды:?Ал енді осы болмыстың өзі
не және оны игеру қалай өтеді
1. Адамдардың табиғат және қоғам жөнінде
жасаған білімдерінің жиынтығы
2. Еңбектің әр қилы саласында қажет ептіліктер
мен дағдылар және шығармашылық іс-әрекет
әдістері
3. Әлеуметтік, рухани қатынастар.
Педагогика үшін және
бір маңыздысы - жеке адамдық даму тұлғаны
тәжірибе игеру қызметіне қосумен ғана
шектелмейді, ең бастысы, оның сол сәттегі
істе белсенділігіне, оның бағыт-бағдарына,
яғни еңбекке деген қатынасына байланысты.
Жеке адамның дамуы үшін
оның ұйымдастырылған іс-әрекеттегі белсенділігінің
бағыт-бағдар сипаты да біршама маңызға
ие. Мысалы, сынып пен мектептің жалпы
табысы еңбектегі белсенділіпен өзара
байланысқан көмек болуы мүмкін.
Елбасы Н. Ә. Назарбаев
мұғалімдердің республикалық ІІ съезінде
атап көрсеткендей, оқыту мән тәрбиелеудің
бір – бірінен ажырап қалуы, тәрбиенің
оқуға қосымша шара деңгейіне дейін төмендеп
кетуі де жастар арасындағы мұратсыздық
пен кері кетушілікке (деградацияға) себеп
болды. Сондықтан да Үкімет білім беру
жүйесін реформалау мақсатында ҚР Білім
Заңын және соған сәйкес жасалған «Білім
беру мекемелерінде тәрбие үрдісін ұйымдастырудың
кешенді бағдарламасын» жасап, енгізді.
Ұйымдастырылған іс-әрекет барысында
әрдайым оқушылардың белсенділігіне жол
бере отырып, оларда сол қызметке деген
ұнамды және шынайы адамгершілік қатынас
қалыптастыру қажет.
Білімді,ептіліктер мен
дағдыларды шығармашылық іс-әрекет тәсілдерін,
әлеуметтік және рухани қатынастарды)игеру
үшін бағытталған белсенді іс-әрекетін
қолдап, қуаттанушы әрі ұйымдастырушы
мақсат бағдарлы әрі сапалы орындалатын
педагогикалық процесс.(Келтірілген пікірлер,
біздіңше, тәрбиенің мәнін жеткілікті
әрі түсінікті де ашып, оған ғылыми анықтама
беруге негіз болуы мүмкін.Сонымен,тәрбие-бұл
жеке адамның қоғамдық тәжірибені
Жоғарыда айтылған пікірлерді қорыта
келе, біз дипломдық жұмысымыздың тақырыбын
«Мектепте тәрбие жұмысын ұйымдастырудың
жолдары» деп анықтадық.
Тəрбие əдістері –бұл тəрбие көздеген мақсатқа жетудің жолдары, тəсілдері. Мектеп тəжірибесіне орай əдістердің жəне бір анықтамасы – қажетті сапаларды қалыптастыру мақсатымен тəрбиеленушілердің санасына, еркіне, сезіміне жəне қылық-əрекетіне ықпал жасау тəсілдері. (256)
Əдістер түрі сан-алуан да шексіз көп. Ал оның нақты көрінуі өз шəкірттерінің білімдік күш-қуаты мен жалпы мүмкіндіктерін жете танып, оларды өтілетін материал сипатына байланыстырып жəне басқа да көп оқу жағдаяттарын зерделі саралай білген педагог əрекетіне тəуелді. Қай тұлға, қанша тұлға араласса, əдіс формасы да сондай əрі сонша – бұл заңдылық. Əлбетте, əдістердің бəрі бірдей тиімді деп айту қиын. Ол үшін сол əдістің түзілу, қолдану жағдайларын білу қажет. Нақты мақсатқа байланысты дайындалған көп əдістердің ішінен біреуі ғана тиімді болуы мүмкін. Тəрбие тəжірибесі алдымен ежелден келе жатқан дəстүрлі əдістерге арқа сүйегенді тəуір көреді. Алайда, көптеген жағдайларда олардың да тиімсіз болып қалатыны бар, сондықтан да тəрбиеші əрдайым тəрбиенің нақты шарттарына сай келер көздеген мақсатқа үлкен үнем жəне мол табыспен , жылдам жеткізетін жаңа əдістерді іздестіруге мəжбүр. Тəрбие əдістерін құрастыру, таңдау жəне дұрыс қолдану – педагогикалық шеберлік шыңы.
Тəрбие тəсілі – жалпы əдіс бөлігі, нақты жақсаруға жеткізетін жеке əрекет. Көркемдеп айтатын болсақ, тəсіл- тəрбиешінің өз шəкірттерімен бірге мақсатқа тезірек жету үшін таптап өткен соқпағы. Егер осы тəсілмен басқа да тəрбиешілер пайдалана бастаса, тəсілдер уақыт озуымен даңғыл жолға - əдістерге айналады. Əдістер мен тəсілдер байланысының тығыз екені осыдан көрінеді.
Тəрбие құрал-жабдықтары. Тəрбие жеке
ықпалдарды байқатса, құрал-жабдықтар
тəсілдердің жиынтығынан
Əдіс баламалары өте көп. Олар арасынан
мақсаттар мен нақты
Тəрбие əдісі- көп өлшемді құбылыс, оның жүйелесуіне негіз болар белгілер сан-алуан. Солар арасында аса танымал болғандарын атап өтейік. Сипаты бойынша əдістер – сендіру, жаттықтыру, мадақтау жəне жазалау. Мұндағы «сипат» мəні – əдістің бағыт-бағдарын, қолдану аймағын, ерекшеліктерін жəне т.б. білдіреді. (47-80)
2.2.Тәрбие - біртұтас педагогикалық процесс.
Жас ұрпақтың азамат болып қалыптасуы, оның шығармашылықпен дамуының түп тамыры тәрбиеден бастау алып ол Қазақстанның ертеңі мен еліміздің ұлттық қауіпсіздігі, қоғамның құндылық бағдарлары жайлы сөз қозғағанда тәрбие проблемалары ерекше назар аударуды қажет етеді.
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесінде тәрбиені дамыту соңғы жылдары Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің, субъектілерге білім беретін басқару органдарының, білім беру мекемелерінің барлық типтері мен түрлерінің заңды басым бағыттарының бірі болып отыр.
Тәрбие мақсаты – ол педагогикалық процесс пен қоғамның қажеттілігіне қарай өзгеріп отырады. Тәрбие мақсаты қоғамның әлеуметтік сұранысына қарай және оның табысты орындалуы ұстаздың кәсіби дайындығына байланысты келеді. Ұстаздың қызметі мақсаттылығынан басталса, ал оқушылар оқу іс-әрекетінің мақсатын нақты ұғына отырып, тапсырманы орындауын бастайды.
Тәрбие мақсаты – бұл
қоғамның бетбұрысына, қандай мұраттарына
қол жеткізуіне бағытталған. Тәрбие мақсаты
-педагогиканың ең маңызды мәселесі. Мақсат-тәрбиенің
жалпы мақсатылығынан, тәрбие жүйесінің
сипатын айқындаушы ретінде керінеді.
Мақсат пен міндет бүтін және
бөлшек ретінде ара қатынаста болады,
жүйесі мен оның компоненттеріне тәуелді.
Қорыта айтқанда, тәрбиенің нақты тербие
міндеттерінің жүйесі. »
Тербие мақсаты жалпы жене жекеленіп келеді.
Тәрбиенің мақсаты жалпы болып келгенде,
яғни барлық азаматтарда сапалы құндылықтардың,
ал жекеленіп келуі, яғни жеке тұлғаның
қалыптасуын кездейді. Қазіргі заманда
тәрбие жүйесіне қарай тәрбие мақсаты
әр алуан болып келеді. Тәрбие мақсатының
әр алуандығы тәрбиенің өте күрделілігін
керсетеді. Мақсаттылықа объективтік
себептер әсер етеді. Олар, дененің физиологиялық
жетілу заңдылығы, адамның психикалық
дамуы, философия мен педагогикалық ойдың
жетістігі, ортаның үнемі қоғамның мүддесіне
орай өзгеріп отыруы.(55-62)
Медениет деңгейі, тірбие
мақсатының жалпы бағытын айқындап отырады.
Тәрбиенің мақсаты нақты-тарихи сипатына
қарай құбылмалы келеді. Қоғамның тәрбие
мақсатын өз бетінше ойдан шығаруына болмайды.
Тәрбие мақсатын тұжырымдауда, міндетті
түрде табиғат, қоғам, адамның объективті
даму зандылығына сүйену қажет.
Тәрбие мақсатын анықтауда
маңызды себептердің қатарына жататындар,
мақсатты құрастыру, оны белгілі зандылыққа
негіздеуді есепке алу. Ол саясат, мемлекет
идеологиясы сияқты факторлармен бірге,
тәрбие мақсатын айқындауда қоғам өзінің
қажетті талабы мен мүддесінің маңыздылығын
ұдайы есепке алу жұмыстың дұрыс жүруіне
кепілдік береді. Тәрбие мақсаты қоғамда
жастардың белгілі бір функцияларын жүзеге
асыру процесінде олардың уәждік қажеттілігінен
туады. Қоғам қажеттілігі өндіріс тәсілі
мен өндіріс күші және өндіріс түрі қатынасының
даму деңгейімен анықталады. Сондықтан
тәрбие мақсатының нәтижесі әрқашан қоғам
дамуының жетістік деңгейін бейнелейді,
ал өндіріс тәсілін өзгертумен анықталып
отырады. Ойымызды нақтылау үшін, тәрбие
мақсатының коғамдық-экономикалық қатынас
түріне байланысты екенін атап өтеміз.
Негізгі мақсатқа
ұмтылу, ұстазға айқын мақсаттар белгілеп,
кәсіптік іс-әрекеттерінің нәтижелерін
оқушьшардың тәрбиеге бой ұсынуынан, құлшынысынан
байқауға болады. Нақты мақсаттар туралы
сөз қозғағанда, олардың анықтамасының
негізгілерін беліп алу қажет. Ең алғашқы
әлеуметтік негізі әрбір индивидтің дамуы
табиғаттың адамға генетикалық тұрғыдан
берген әлеует мүмкіншілігін дамытумен
қатар, оның даралығын қальштастырумен
байланысты. Баланың дараланып дамуында
белсенділік, күш-қуат артуымен қатар,
еркі мен ақын-сезімінің қалыптасуы, оның
болашақ кәсібінің бейімін, қабілетін
интегралдап, іс-әрекетке қолданудың амалы
күні-бұрын қарастырылады. Жеке бастың
дамуы белгілі бір әлеуметтік жағдайға байланысты.
Екінші негізі, адам мен
қоғамның қарым-қатынасына тәуелді. Ұзақ
уақыт бойы педагогикалық мақсаттарды
талдау мен негіздеу қоғам мен өкімет
қажеттілігіне сай келетін мақсаттар
жоғары дәрежеде болып есептеледі. Мұндай
жағдайда баланың қызығушылығы екінші
орынға шегеріліл отырды.
Бірақта, гуманистік педагогика баланың
қызығушылығын ояту мәселесін ең басты
деп есептеді. Бүгінгі күнде тәрбиеленушінің
өз күшімен жетістікке жету мүмкіңдігіне
басшылық жасау тәрбие берудің басымдық
рөлін арттыруда.
Осыған орай, барлық педагогикалық
мақсаттарды шартты түрде өзара байланысты
екі топқа бөлуте болады: үлгілі (идеал)
және өзекті (актуальді) соңғысы тқлғаның
дамуымен даралығын қальштастыру және
оны үздіксіз дамыту міндеттерімен нақтыланады.
Тірбиенің нысанасы тұлға
болса, бірақ өз бойларында қажетті сапаның
дамуы оқушьшардьщ өздерінің белсенді
іс-әрекеті мен оларға тәрбие субъектісі
ретінде қарап педагогикальщ басшылық
жасау. Ақыл-ой, адамгершілік, еңбек, эстетикалық
және дене тәрбиесі тұтас педагогикалық
жүйе шеңберінде қарастырылады.
Жеке тұлғаның әлеуметтік
тәжірибені игеруі саналы-ұтымдьі іс-әрекетіне,
онда шешуші рөл білім жүйесі мен эмпирикалық
дәстүрлі қалыптағы қоғамдық психологияға
байланысты. Бұл жерде көзқарастар мен
позипияларға, құнды бағыттарға, дүниетанымға
қоғамдық психология басым ықпал етеді.
Тәрбие мақсатының негізгі бөліктерін
философиялық категориялардың тізбегімен
сипаттауға болады: мотив-қажеттілік-қызығушылық-
Қарым-қатьшастың мақсаты
қоғамдағы іргелі әлеуметтік-экономикалық
өзгерістер жағдайында оқушылардың санасының
белсенді ұстанымын қалыптастыру болып табылады.
Мақсат – іс-әрекет нәтижесін
күні бүрьш идеалды ой-тұжырым арқылы
болжау. Тәрбие-әлеуметтік институт ретінде
қалыптасуын әлеуметтендіру, мәдениет
және әлеуметтік ереже, әлеуметтік тәрбие
мақсатында жүргізу, сол арқылы қоғам
мүшелерінің әлеуметтік қажеттілігін
өтеуге жағдай жасау.