Судың өнеркәсіптегі орналасуы мен өркендеуіндегі рөлі

           Қазақ Мемлекеттік Қыздар Педогогикалық Университеті 
 
 
 
 

 Судың өнеркәсіптегі  орналасуы мен өркендеуіндегі  рөлі 
 
 
 
 
 

                                                                       Орындаған: Максимова Ақбота Максимқызы

                                                                                                        5в0609-география мамандығы

                                                                                                                  3-курс, 309-топ

                                                                                             Тексерген: Тәліпбай Мөлдір Тәліпбайқызы

            2011 жыл 
 
 
 
 

                                Жоспары: 

      Кіріспе

      Негізгі бөлім

       а) Судың жер бетінде кездесетін үдерістерге әсері және халық

            шаруашылығында атқаратын  рөлі

       ә) Судың СЭС-ғы маңызы

       б) Су энергетикасы, су техникасы құрылыстары

       в) Табиғат суларының қазіргі жай-күйі

    Қорытынды бөлім

    Пайдаланылған әдебиеттер 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

                                         Кіріспе

    Судың табиғатта, жалпы тіршілік  әлемінде атқаратын рөлі аса  зор әрі сан алуан. Академик  В. Вернадскийдің сөзімен айтсақ: «Біздің планетамыздың тарихында  судың орны бөлекше. Негізгі,  ірі геологиялық үдерістерге  ықпалы жөнінен суға тең келетін  зат табиғатта жоқ». Сондықтан  да соңғы кезде өзі салалас  ғылымдар ішінен гидрология пәніне  деген көзқарастың күннен-күнге  ұлғаюы әбден түсінікті болып  отыр.

   Қазіргі  ғылыми-техникалық  өркениет  заманында – суды тұтыну көздері  толассыз көбейіп, су шығыны  да ұдайы өсіп тұрған кезде су мәселесі барған сайын өзекті, күрделі бола түсуде. Бұл мәселені  ойдағыдай шешу үшін гидросферада жүріп жатқан үрдістерді зерттеу жолдарын, әдіс-тәсілдерін игеру керек екендігіне е дау жоқ.

  Судың жер бетінде кездесетін үдерістерге әсері және

               халықшаруашылығында атқаратын рөлі

   Су бүкіл жер бетінде, табиғат аясында кездесетін барлық үдерістерге және адамзаттың тұрмыс-тіршілігіне үлкен рөл атқарады. Су – зат алмасу мен ағзалар дамуына қатысатын негізгі орта. Адамзат өмірі мен мәдениеттің дамуы көне замандардан бері сумен тығыз байланысты. Ол қазір өнеркәсіпте, энергетикада, ауыл шаруашылығы мен балық шаруашылығында, медицинада және т.б болып жатқан басқа да ғылым салаларының зерттеу обьектісі.

     Табиғатта тоқтаусыз жүріп жататын  су айналымы құрлықтардың сумен  қамтамасыз етудің кепілі. Су тау жыныстарын механикалық бұзу және еріту арқылы жер бетінің сыртқы көрінісін қалыптастырады. Жер қыртысындағы судың мөлшері өте мол. Құрлықтың негізгі бөлігін басып жатқан топырақ қабатындағы судың көлемі осы топырақ қабатының 70 %-ын немесе одан да көп мөлшерін құрауы мүмкін. Топырақтағы су топырақ құрамының қалыптасуына құнарлығын және басқа да қасиеттеріне үлкен әсерін тигізеді.

    Жер асты сулары жалпы көлемі жағынан теңіздер мен  мұхиттардағы сулардан кейінгі екінші орында. Су жердің терең қабаттарына дейін ұшырасады. Аса тереңдіктердегі зор қысымға байланысты таза су сұйық күйінде өте жоғары температураларда да (300  С жоғары) кездеседі,  ал әр түрлі тау жыныстарымен араласуы арқылы пайда болған ерітінділер + 400 С дейін жоғары температурада сұйық күйінде болады. Жер асты суларының ең төмендегісі шамамен жер бетінен 13-14 км тереңдікте. Одан тереңде су бу күйінде кездесуі мүмкін.

    Судың еріткіш ретіндегі рөлі  аса зор, себебі заттардың ерітіндіден  тысқары жерге бір-бірімен қарым-қатынасқа  түсуі өте қиын. Жер қойнауындағы  химиялық заттар су ерітіндісі  арқылы көптеген жаңа қосылыстар түзе алады. Химиялық заттар су ерітіндісімен жер қабатында үлкен қашықтықтарға еркін орын алмастырады және қолайлы жағдайларда олар химиялық құрамы  біртекті, аумақты шөгінділер құрайды.

   Судың маңызы әсіресе жер бетіндегі  органикалық өмірдің дамуы мен  сақталуы үшін өте зор.

    Биологиялық өмірде су зат  алмасу мен ағзалардың дамуын  қамтамсыз ететін бірден-бір негізгі  орта болып табылады. Мысалы, су  өсімдіктерге топырақтан қоректік  заттар жеткізеді және температурасын  реттеп тұрады: жапырақтың бетінен  буланып шығу арқылы су оларды  шілденің аңызағында күйіп кетуден сақтайды. Өсімдіктер өздерінің биологиялық тіршілігінде топырақ арқылы бойларына өте көп мөлшерде су сіңіреді.

   Атмосферадағы су жазда жерді  құрғап қалудан сақтаса, қыста  аса суып мұздыққа айналып  кетуден қорғайды, яғни ғаламшардың  біркелкі климаттық жағдайын  қамтамасыз етеді.

   Су халық шаруашылығында кең  көлемде пайдаланылатынын әркім  жақсы біледі. Жергілікті тұрғындарды  кәсіпорындарды сумен қамтамасыз  ету, судың ағын күшін пайдалану,  су көлігін дамыту, жер суару  және де басқа маңызды мәселелерді  шешу әрқандай өлкедегі аумақтарын  су қорларын пайдаланумен тығыз  байланысты.

   Үстіміздегі ғасырдың басына  дейін өзендерімізбен көлдерімізді  негізінен тек су жолы ретінде  және жер суару үшін қолданып  келгеніміз белгілі. Ескеретін жайт: өзендер мен көлдердің энергетикалық қуат қоры да өте мол.

  Бұрынғы   КСРО өзендерінің жалпы қуат  мүмкіндіктері шамамен 280 млн  кВт болса, ал АҚШ-та 80 млн кВт,  Канадада – 30млн кВт, Норвегияда  – 3млн кВт , Францияда –  6 млн кВт, Италияда – 8 млн  кВт. КСРО-да су қуатының қорларын  қарқынды түрде пайдалану 1921 жылғы  ГОЭЛРО жоспарынан басталады. 1926 жылы сол кездегі аса ірі  станциялардң бірі – Волхов  су элекр станциясы, ал 1932 жылы  Днепр ГЭС-і іске қоылды. Осы  кезде Беломор-Балтық каналы, Москва  атындағы канал, Волга – Дон  кеме қатынайтын каналРыбинск және басқа да ірі су қоймалары салынып бітті. Сонымен бірге жақсарту (мелиорациялық) және су көлігін дамыту жөніндегі жұмысстар басталды.

    Су шаруашылық құрылысы әсіресе Ұлы Отан соғысынан (1941-1945) соң зор қарқынмен өрістеді. Бұл жылдары ондаған аса ірі су электр станциялары – СЭС-тер (Нева, Өскемен, Храм, Минчесгаур, Цимлян, Кахов,  Нижний Новгород, Кама,Волга) іске қосылды. Осы жұмыстардың нәтижесінде КСРО-ғы көптеген өзендер мен көлдер өзінің табиғи қалпын өзгертті.

   Сібір су қуатының қорларын  игеруге байланысты су қуатын  пайдалану құрлысының жаңа кезеңі  басталды. Иркутск және Братск  СЭС-ры іске қосылды. Ангарадағы  Усть-Илим СЭС-ң құрылысы, Енисейде  Краснояр СЭС-і тұрғызылды, ал өзеннің жоғарғы саласында одан да зор Саяно-Шушенск СЭС-нің құрылысы басталып кетті. Обьта, Амур алқабында аса ірі су қуатын пайдалану құрылыстарын салу іске асырылды, су жолдарын жақсарту жөнінде көп жұмыстар істелінді.

    1971 жылы КСРО-да электр қуатын  өндіру 800 млрд кВт сағатқа жетті,  ал барлық электр станцияларының бірлескен қуаты 175 млн квт-тан асып кетті. Су электр станцияларының электр қуатын өндіру 128 млрд кВт сағатқа (16 %) жетті, ал олардың қуаты 33,5 млн кВт-қа ұлғайды, яғни барлық электр станцияларыдың жалпы қуатының 19 %-на теңелді.

    Сатылы СЭС электр қуатын берумен бірге терең су жолдарын  дүниеге әкелді. Днепрде, Припятьтың сағасынан Қара теңізге дейін, Волга мен Камада жалпы ұзындығы 4800 км су жолы т.б іске қосылды. КСРО-ның еуропалық бөлігінде біркелкі терең су жолының жүйесін құруға қол жеткізілді.

   Су қорларын кешенді пайдалануда  жер суару мен жайылымдарды  суландыру – өте маңызды мәселе. КСРО-дағы суаруға жарамды жердің  жалпы аумағы 140 млн. гектарға тең десек, қазіргі кезде суаруға дайындалған жердің көлемі 10-12 млн. гектарға жетті, оның 10,2млн. гектары – егістік, нақты суарылатыны – 9,8 млн.га. Осынша зор көлемді жерді суару үшін өзендердің ағын суынан жылына км суды алуға тура келеді. Осыншама судың негізгі бөлігі – өзендерге қайта құйылмайтын сулар. Елімізде, жалпы алғанда арналарға қайтып оралмайтын су шығынының 70% -ы ауыл шаруашылығының еншісіне тиеді. Мысалға, 1 т өнім алу үшін кететін су көлемі қант қызылшасына байланысты – , бидайға - , пішен-шөпке - , мақтаға - , күрішке -  .

  1940-1980 жылдар аралығында, халық шаруашылығының негізгі салаларындағы суды пайдалану шығыны 4 еседен де көп мөлшерге өсті, соның ішінде өндірісте 8 еседен көбірек, ал ауыл шаруашылығында 3 есеге жуық.

   Елімізде өнеркәсіп пен коммуналдық  шаруашылық үшін алынған судың  көлемі 1980 ж. -ге жетті. Суды ең көп шығындайтын сала жалпы өнеркәсіптік су шығынының 35-40%-ы кететін жылу энергетикасы болып есептелінеді. Ал қара металлургияның үлесіне өнеркәсіптегі барлық су шығынының 13%-і тиесілі, келесі орындарды түсті металлургия (10%), химия (9%), отын және мұнай-химия (7%), қағаз-целлюлоза(6%)өнеркәсіптері алады.

   Су тасымалдауды адам баласы  ертеден-ақ түсінген. Адамзатқа тән  өркениет қанат жая бастағанда-ақ  су тасымалдаудың ең қолайлы  тәсілі – су ылдиға қарай  өздігінен ағатын арна-арықтар  пайдаланылды. Ертеде су жүйелерін  (ирригация) халықты сумен қамтамасыз ету үшін пайдаланды. Ол кезде су шағын қашықтықтарға апарылды: Қытайдағы ұлы канал мен қазіргі Суэц каналы секілді алып су арналары болғанымен, ең үлкен каналдар мен су науаларының (акведуктер) ұзындығы жалпы алғанда 100 км-ден асқан жоқ.

   Көне дәуірлердегі суару мен  су құбырларының жүйесі көп  тармақты және аса ұзынды болды.  Император Троянның кезеңінде  (б.з.д 117-53 жж.) Римнің 9 құбыры жүйесінің  жалпы ұзындығы 443 км болды, оның  ішінде 50 км-ге жуығы су науалары  еді. Ал Римнің нағыз гүлдену шағында қаладағы 14 су құбырының ұзындығы 570 км жетіп, оның 80 км су науаларының үлесіне тиді. Бірақ та көне дәуірдегі барлық аса ірі жүйелермен тасымалданатын судың көлемі жылына 1 текше км-ге жеткен жоқ, ал су алмасу тек әр алаптың (бассейннің) өз ішінде жүргізілді.

    Ғаламшарымызда ірі қалалардың  тез өсуі, олардағы өнеркәсіп  орындарының аса үлкен жылдамдықпен  дамуы су тасымалдау көлемінің  өсуін жылдамдатты. ХХ ғасырдың  басында аса ірі су тасымалдау  жүйелері арқылы тасылған судың  көлемі 1,5 текше км-ден асқан жоқ.

   Ғасырымыздың басынан бастап аса ірі су жүйелері салына бастады. Мысалы Суэц, Панама каналдары және ХХ ғасырдың бірінші жартысында бірден бірнеше текше км су тасымалдай алатын жүйелер салынды. Олар: КСРО-дағы Үлкен Ферғана каналы – жылына , Москва – Волга каналы – жылына , Америкадағы Нью-Йоркте Далавер өзенінде сумен қамтамасыз ету жүйесі – жылына және т.б. Аталған жүйелердің әрқайсысымен көне дәуірде салынған жүйелердің барлығын қосқандағыдан да көп су тасымалданатын болды. Әсіресе аса ірі су жүйелерін салу ХХ ғасырдың екінші жартысында жоғары қарқынмен іске асырылды. Бұл кездегі салынған жүйелер негізінен алапаралық сипатта болып, жекелеген жүйелермен тасымалданатын судың көлемі 10 текше км-ге жуықтады.

     Еуразиядағы алапаралық су тасымалдаудың негізгі жүйелері

             Еуразиядағы алапішілік  тасымалдау жүйелері

    КСРО-дағы барлық ірі су жүйелерін  қосқанда су тасымалдаудың көлемі  жылына 50 текше км-ге жақындап, ал  жалпы ұзындығы 3400 км-ден асты. Бұл  – дүние жүзінің аса ірі  өзендерімен бара-бар келетін  қашықтық ал судың көлемі Еділ  өзенінің жылдық ағысының бестен  бір бөлігіне теңесті. Жалпы  КСРО-дағы ұзындығы 4500 км-ден асатын  каналдармен жылына 110 текше км  су (Еділдің жарты жылдық ағысы) тасымалданады.

   Еліміздегі су қорларын пайдаланудың  жылдам өсуіне байланысты суды  реттеу және қайта бөлу мақсатында  істелініп жатқан инженерлік  шаралар көп жағдайда су обьектілерінің  режиміне және сапасына үлкен  әсер етті. Суды шаруашылыққа  пайдалану мақсаттар кешенді  түрде шешіле бастады. Кешенді  шешім жекелеген аймақтық шешімдерден  су шаруашылығы шараларын шешудің  біріңғай жүйесіне көшуді қамтамасыз  етеді. [1]

                          Судың  СЭС-ғы маңызы

   СЭС – су ағынының энергиясын қолданады. Ол қаншалықты биіктіктен қанша мөлшерде су ағуына байланысты. СЭС-ның энергия бөлуі ЖЭС-нан арзан, сарқылмайтын, қоршаған ортаны ластамайтын энергия көзі...

   СЭС-рын бөгенді (плотиналық) және  деривациялық деп бөледі. Бөгендік  СЭС-да міндетті түрде бөген  салынады суда қысым болуы үшін. Қалыпты арнасымен ағып жатқан өзендердің алдын тосып, бөген салғаннан кейін оның деңгейі бөгенге дейінгі және кейінгі бөліктер арасында 25 м-ден жоғары айырма жасалады. Осы жоғарғы және төменгі екі деңгейдің арасындағы судың құлау күші электр энергиясын алу үшін пайдаланатын негізгі энеогия көзі болып табылады.

    Су электр станцияларының машина  залы бөгеннің үстінде немесе  өзен жағалауына салынады, осында  генератордың білігімен тікелей  жалғасқан бірнеше қатарлы гидротурбиналар  орналасқан, осы турбинаның қалақтары  судың ең төменгі деңгейіне  жатады. Судың жоғарғы деңгейінен  үлкен күшпен ағып келген су  осы қалақтарға келіп соғылады  да, оларды қозғалысқа келтіріп, электр энергиясын өндіреді.[2]

    Елімізде өндірілетін электр энергиясының 8 % -ы су электр станцияларына тиесілі. Мұндай станциялар, әсіресе республиканың таулы аудандарындағы өзендердің құлау күшін пайдалануға негізделген. Қазақстанның су энергетикалық ресурстары жылына 160 млрд кВт/сағ электр энергиясын мүмкіндік береді.

   Қазақстан су электр энергиясын  өндіруден Ресейден, Тәжікстаннан  кейінгі үшінші орында. Су ресурстары  әркелкі таралған, оның басымы  Қазақстанның оңтүстігі мен шығысында.  Су электр энергиясын өндіру  отын ресурстарына жақын орналасқан  жағдайда тиімді болады. Бірақ  су элктр станцияларының құрылысы  ұзақ мерзімді алады және технологиялық  жабдықтарды көп қажет етеді.  Мұнадай станциялар деркезінде  тез іске қосылады әрі сенімді.

   Су электр станциялары Ертіс  өзені мен оның салаларында  салынған. Мұнда Ертіс, Бұқтырма, Өскемен су электр станциялары  жұмыс істеп, қуаты 1,3 млн кВт  Шүлбі су электр станциясының  құрылысы жүруде. Кенді Алтайдың  таулы өзендерінде, Үлбі Хайрюзовск, Тургусунск, Тишинск шағын су  электр станциялары да бар. 

   Іле өзенінде Қапшағай, ал Сырдарияда  Шардара су электр станциялары  орналасқан. Алматы жанындағы Үлкен  және Кіші Алматы өзендерінде  бірнеше шағын су электр станцияларының  каскадтары жұмыс істейді.[3]

            Су энергетикасы, су техникасы құрылыстары

Су  энергетикасы – энергетиканың су қорларының қуатын пайдаланумен айналысатын саласы алғашқы су энергиясы диірмендердің станоктардың, бағалардың, ауа үрлегіштердің, т.б жұмыс машиналарының жетектерінде пайдаланылды. Гидравликалық турбина электр машинасы жасалып, электр энергиясын едәуір шықтыққа жеткізу тәсілі табылғаннан кейін, сондай-ақ су энергиясын су электр станцияларында электр энергиясына түрлендіру жолының жетілдірілуіне байланысты су энергетикасы электр энергетикасының бір бағыты ретінде дамыды. СЭС – жылу электр станцияларына қарағанда жылдам реттелетін, икемді энергетикалық қондырғы. Олардың жиілікті реттеуде, қосымша жүктемелерді атқаруда және энергетикалық жүйенің апаттық қорын қамтамасыз етуде тиімділігі жоғары. Қазақстандағы су энергетикасы құрылысы 1928 жылы Ленингорск қаласының маңында, Громатуха өзенінде, Жоғарғы Хариуз СЭС-і іске қосылғаннан басталды. Қазақстан өзендерінің су энергетикасының жылдық қорлары 162,9 млрд кВт/сағ болып бағаланады. Соның ішінде техникалық тұрғыдан пайдалануға болатыны 62 млрд кВт/сағ.

   Су техникасы құрылыстары – су қорларын (қзен, көл, теңіз, грунт суларын) пайдалануға немесе су апатына қарсы тұруға арналған инженерлік құрылыс. Орналасқан жеріне байланысты теңіздегі, өзендегі, көлдегі, жер бетіндегі, жер астындағы су техникасы құрылыстары деп ажыратылады; қызмет көрсететін саласына сәйкес су техникасы құрылыстары су энергетикасы, мелиоративтік, су көлігі, балық шаруашылығын қамтамасыз ету, арна салумен спорттық мақсаттағы құрылыстар болып бөлінеді. Су техникасы құрылыстары жалпы және арнаулы болып та ажыратылады. Жалпы су техникасы құрылыстарына су бөгегіш және су жеткізу құбырлары, су реттегіштер, су қабылдағыштар, су қашыртқылары жатады.[4]

                  Табиғат суларының қазіргі жай-күйі

    Мұздықтардың ластануы. Соңғы деректер Гренландияның солтүстік-батысында мұздық құрамындағы сульфат ( ) шоғырлану мөлшері 1945 жылдан бері 3 есе өскенін көрсетіп отыр.

    Сульфаттың өсуін минералды отындардың  көптеп жағылуымен түсіндіруге  болады, яғни «қышқыл» жауын-шашынның  әсері Гренландияға жеткенін  көріп отырмыз. Қорғасынның шоғырлануы  этилді бензинді көптеп жағудан  ғой деп ойлаймыз. Ал мырыштың  шоғырлануы Гренландияда 1900 жылдан бері 2 дүркін өскені байқалады. Сынаптың мөлшері өсті ме жоқ па, ол әлі толық анықталып біткен жоқ, себебі әртүрлі зерттеушілердің деректері бірінен-бірі жүздеген есе ауытқиды. Сонда да, өте жаңа деректерге сүйенсек онда соңғы 200 жыл ішінде қар мен фирндегі сынаптың мөлшері өзгеріске ұшыраған жоқ деуге болады.

    Дельма мен Бутреннің Антарктикадағы сульфаттың шоғырлануына жүргізген зерттеулеріне қарағанда, бұл аймақта 1950-1975 жылдар аралығында айтарлықтай өзгеріс байқалмайды. Бұл деректің Гренландияға байланысты зерттеу қорытындыларымен сәйкес келмеуі қазіргі кезде минералды отынның негізгі бөлігі Солтүстік жарты шарда жағылатынымен түсіндіруге болады. Күкірт оксиді жоғарғы тропосферамен тасымалданады және экваторлық белдем бұл тасымалдауға кедергі бола алады. Алайда, 1963 жылы Бали аралындағы Агунг жанартауының жарылуына байланысты сульфат шоғырлануының шегі Антарктида мұздықтарында айқын көрініс берді, себебі жанартау сульфаттары стратофераға жетіп, сол арқылы бүкіл жер шарына тарайды. Сонымен бірге, бұл зерттеу жұмыстары Антарктидада қорғасын мен мырыштың жоқ екендігін көрсетеді.

   Өзендер мен көлдердің ластануы. Табиғат суларын қорғау мәселелері әсіресе өнеркәсібі дамыған елдердің алдында өткір қойылып отыр. Өндірістің дамуы табиғи қорлардың кемуімен бірге, қоршаған ортаның ластануына әкеліп соқты. Өндірістен шығатын керексіз заттармен алдымен топырақ, ауа, су көздері ластанады. Бұл ластану өсімдіктерге,жануарларга әсер етіп қана қоймай, адам баласының денсаулығы мен өміріне де қауіп төндіреді.

    АҚШ өзендері түгел дерлік  күшті ластанған, әсіресе Огайо  және Потомак өзендері. Потомак  өзенінің түбіндегі шөгінділердің  қалыңдығы 3 м-ге жетеді. Өзенде  тіпті, су шаңғысымен серуендеуге  тыйым салынған, себебі шашыраған  су тамшыларындағы ауру қоздырғыш  бактериялардан спортшыларға ауру  жұғу қаупі бар. Тіпті, АҚШ-тың  ең сулы өзені – Миссисипидің  кей бөліктерінде шомылуға тыйым  салатын хабарландырулар қойылған. Ұлы көлдер жүйесінде Эри көлі  өлуге жақын, себебі бұл көлге жылына су құбырларымен 4,7 млн текшеметр лас сулар мен 38 млн.текше метр Кливленд, Детройт, Эри, Буффало және басқа қалалардың автомобиль, болат құю және химия кәсіпорындарының қалдық сулары құйылады.

   Жапония өзендері де апатты  жылдамдықпен ластануды бастан  өткізді. Кәсіпорындардың ақаба  суларында кадмий, сынап секілді,  суды уландыратын химиялық элементтер  көптен кездеседі. Италия, Франция  секілді аса ірі мемлекеттердің  өзен-көлдерінің жайы да осыған  ұқсас күй кешуде.

    Біздің еліміздегі жағдай да  мәз емес. Оған Арал аймағының  апат аймағы болып жариялануы  толық мысал бола алады. Арал  көлін қоректендіретін, Орта Азия  мен Қазақстанның ең ірі өзендері Әмудария мен Сырдарияның сулары тыңайтқыш, өнеркәсіп қалдықтарымен улану мен қатар толық сарқылуға ұшырап отыр. Мұндай жағдай Ертіс, Нұра, Сарысу, Шу, Іле өзендерінің алапаттарында да қайтануда. Қазақ Ұлттық Ғылым Академиясының География Институтының зерттеулеріне қарағанда (Достай Ж. Д., Омаров Т. Р., Тұрсунов А. А., Филонец П. П.) Нұра, Ертіс өзендеріндегі судың құрамындағы сынап, қорғасын, мырыш, кадмий секілді қатерлі ауыр металдардың мөлшері ШМШ-нен бірнеше ондаған есе асып түсетіні белгілі болып отыр.

   Су қорларын қорғау мәселелері  біздің республикада да шегіне  жетіп отырғанына жоғарыда келтірілген  мысалдар куә бола аллады. Табиғат  қорғау шаралары су пайдаланудың  аса шапшаң түржде өсуіне ілесіп  үлгере алмай отыр. Әсіресе, өнеркәсібі  дамыған аудандарда орналасқан  кішігірім өзендер мен көлдер қиын жағдайда қалып отыр. Су қорларының халық шаруашылық қажеттілігін қамтамасыз етуге жеткіліксіздігінен бұл өзендер толық сарқылуға ұшырады. Оған Орталық Қазақстандағы Кеңгір, Жезді өзендері Іле Алатауының Кіші Алматы, Талғар, Есік өзендері мысал бола алады. Осы өзендердің су қорының жартысынан көбін Алматы, Талғар, Есік, Жезқазған, Сәтбаев қалаларының кәсіпорындары пайдаланады. Жазда, қалған су қоры суғару үшін алынады. Былайша айтқанда өзен арналарында ағын су қалмайды деуге болады. Есесіне өнеркәсіп пен ауылшаруашылық кәсіпорындары аталған өзендерге, олардың табиғи су қорларымен шамалас лас суларды төгеді. Яғни, бұл өзендердің арналарымен өз ағындысы емес, тазартудан өткенімен кәсіпорындардың қалдық ақаба сулары ағады.[5]

   Жер асты суларының ластануы. Халықты ауыз сумен қамтамасыз етудің аса бағалы көзі – жер асты сулары ластануда.

   Сыртқы қолайсыз  факторлардан  жасырын  жатқанына қарамастан жер асты суларының ластануы оңай.Өнеркәсіп және тұрмыстық лас сулардың жиынтығы,сорғу (фильтрация) алаңдары, өнеркәсіп қалдыдықтарының үйінділері,лас суларды жердің төменгі қабаттарына күшпен айдау, өнеркәсіп және қала аумақтарынан лас сулардың жерге сіңуі, лас өзендердің суларының  жерге сіңуі және тағы басқа да үдерістер жер асты суларының негізгі ластану көздері болып табылады. Әсіресе,химиялық және бактериялық ластанулар көп таралған.Жер асты су қабаттарына лас, былғаныштар жер асты суларын жедел игеру кезінде өтеді.