Аймақта жұмыс орнын құрудың ролі және экономикалық ерекшеліктері

Қосымша 5

 

 

 

Мазмұны

 

Кіріспе ……………………………………………………………………………….9

1  Жұмыссыздықты зерттеудің теориялық  негіздері......................................12

1.1 Жұмыссыздық: түрлері, деңгейі  мен құрылымы…………………………….12

1.2 Жұмыспен қамту саясаты:  түрлері, мазмұны………………………………...18

3. Аймақтық жұмыспен қамту саясатының ерекшеліктері…………………….24

2 Қазақстандағы жұмыспен  қамтудың қазіргі тандағы мемлекеттік саясаты …………………………………………………………………………….28

2.1 Қазақстанның еңбек нарығындағы  қалыптасқан жағдай. ………………….28

2.2 Атырау облысындағы халықты жұмыспен қамту шараларына талдау …. 44

2.3  Жұмыспен қамтуды реттеудің  шетелдік тәжірибесі ………………………47

III – бөлім. Аймақтарда халықты жұмыспен қамту жолдары……………52

3.1  «Жұмыспен қамту - 2020»   бағдарламасы …………………………………..52

3.2  Қазақстан Республикасы және Атырау облысы бойынша "Жұмыспен қамту-2020" бағдарламасы   бойынша атқарылған жұмыстары. ........................59

Қорытынды .............................................................................................................63

Пайдаланылған әдебиеттер ..................................................................................65

Тіркемелер ...............................................................................................................67

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

             КІРІСПЕ

 

Нарықтық қатынастарға көшу әлеуметтік – еңбек саласының мәселелерін жаңаша бағытта айқындады. Барлық еңбекке қабілетті халықты жұмыспен қамтамасыз ету мүмкін еместігі, жұмысшы күшінің тапшылығы жұмыс орындарының тапшылығымен ауысқандығы, бұрын біздің қоғамымызға жат құбылыс – жұмыссыздықтың пайда болғаны белгілі болды.

Елбасы  Н.Ә.Назарбаев 2012 жылғы Қазақстан халқына жолдауында  Қазақстандық жолдың жаңа сатысы ол экономикамызды бекіту, халықтың әл ауқатын көтеру деп айтқан болатын. Осы орайда алға қойған мақсаттардың ең біріншіс ол Қазақстандықтардың жұмысбасты болуы және де Елбасының тікелей тапсырмасымен Қазақстан Республикасы Үкіметімен жаңа Халықты жұмыспен қамту бағдарламасы жасалынған болатын.

           Бұл бағдарламада үш ең басты деген тапсырмалар айқындалған:

            Біріншіден. Білім беру және қызметке орналастырудың тиімдң жүйесін жасақтау;

           Екіншіден. Ауылдық жердегі кәсіпкерлікті дамыту;

           Үшіншіден. Еңбек ресурстары қозғалымын арттыру, Қазақстанның белсенді экономикалық орталықтарындағы жұмыспен қамту мәселесін қолға алу.

         “Еңбек” ұғымымен қатар “ жұмыспен қамту” түсінігі өзекті сипат алды. «Жұмыспен қамту» категориясының мазмұндық жағымен бірге жұмыспен қамтумен байланысты үдерістерді реттейтін және қызмет атқаратын мемлекеттік және мемлекеттік емес тұтас бір мекемелер жүйесі жедел дами бастады. Бұл құрылымдардың қызметінің  жеделдігі мен кәсіптік білктілігінен халықтық шаруашылық үдерістер тәуелді болды: еңбек рыногының қызмет етуі, кадрларды дайындау мен кәсіптік біліктілігін көтеруді қамсыздандыру, жұмысшы күші мен жұмыс орындарының ұдайы өндірісі, қоғамдағы әлеуметтік серіктестікті  реттеу және т.с.с. Бұл қызметтерді жүзеге асырудың табыстылығы жоғарыда аталған құрылымдардың қызметкерлерінен “еңбек” және “жұмыспен қамту” түсініктерінің  обьективті ара қатынасын дұрыс түсінуге, атап айтқанда, олардың теңдігін емес, сәйкессіздігін дәлелдеуге негізделген кәсіптік білім мен бейімді талап етеді. Алайда  жұмыспен қамту мен еңбек ұғымдары – синоним емес. Еңбек – бұл тәуліктің белгілі бір шеңберінде жұмыс уақытында өтетін қызмет. Кез келген қызмет түрі сияқты еңбек үзіледі, ол үздіксіз басқа бір қызмет түрімен ауысып отырады, демалыспен ауысады. Тіпті ішкі өндірістік еңбек үдерісінде еңбекке тек өндіріс уақытының бір бөлігі – жұмыс кезеңі тиесілі болады.

Жұмыспен қамтылу, еңбектен айырмашылығы, қызмет емес, эконимкалық және құқықтық болатын, еңбеккерді белгілі бір жұмыс орнындағы еңбек кооперациясына қосуға байланысты қоғамдық қатынастар болып табылады. Еңбеккер шаруашылық кешенінің қандай да бір ішкі жүйесінде қалғанға дейін бұл қатынастар үздіксіз сипатта өрбиді. Жұмыспен қамтылған болып есептелу үшін адамға қандай да бір жұмыс орынмен байланысты болуы керек - өндірістік ұжымның мүшесі болу, жеке еңбек қызметі тәртібімен жұмыс істеу, жеке кәсіпкерлікпен айналысу және т.б. Жұмыспен қамтылған адамның статусы адам берілген уақытта жұмыс істеп жатыр ма, спортпен  айналысып жатыр ма, демалып жатыр ма оған тәуелді емес.

Жұмыспен  қамтылудың тиімділігі – еңбек тиімділігіне қарағанда кең категория болып табылады. Соңғысын есептеу үшін еңбек шығынын еңбек қызметінің жағдайын ұдайы өндіруге кеткен шығындармен салыстыру жеткілікті. Шығындар мен нәтижелердің сандық бағалауы қиындық туғызбайтындықтан, еңбек өнімділігін есептеу де қиын емес.

Жұмыспен  қамту тиімділігін есептеу көптеген факторларды есептеуді, оның ішінде экономикалық, әлеуметтік, заңдылық факторларды  есептеуді қарастырады. Жұмыспен қамту тиімділігін есептеуде жасырын және анық жұмыссыздық деңгейіне, еңбекақы өлшемі мен оны ұйымдастыруға, жұмыс орыны жоғалтқан және еңбек қабілеттлігін жоғалтқан жағдайда әлеуметтік қамсыздандыру тәртібіне тәуелді   қоғамдағы әлеуметтік жағдайдың дәрежесі ескеріледі. Оларды бағалау жүйесіне енгізу жұмыспен қамтуды сандық бағалауда қиындықтар туғызады. Жұмыспен қамту еңбекпен сәйкес келмесе де  бұл категориялар өте тығыз байланысты.

           Жұмыспен қамту мәселесінің түптеп келгендегі өзектілігі бұл – жұмыспен қамту мәселесі Қазақстанның экономикалық қауіпсіздігіне қауіп қатер төндіреді деп айтуға болады,  сонымен елде саяси және әлеуметтік  тұрақтылық жағдайынада тікелей байланысты болуында. 

           Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Жұмысты жазу барысында ғылыми жаңалық ретінде халықты жұмыспен қамту міселесін шешуге бағытталған теориялық және практикалық ұсыныстарды айтуға болады.

Халықты жұмыспен қамту мәселесін  шешу үдерісінде бұрынғы КСРО- ның  көптеген мемлекеттері бірдей қиындықтарға кездесті. Жаңа экономикалық қатынастардың  қалыптасуы, қоғамды демократияландыру халықты жұмыспен қамту саласындағы қызметті жаңаша реттеуді талап етті. Мемлекеттердің  жаңа басшылығының алдында жұмыссыздық деңгейінің өсу проблемасы тұрды. Алғашқы кезде жұмыссыздық экономиканың дамуына оң әсерін тигізді: өндірісте қысқарған адамдардың орнына білікті және жауапкершілікті еңбеккерлер келді, өндіріс өнімділігі артты. Сонымен бірге жұмыссыздықтың теріс салдары да өсті, қылмыстың өсуі, мемлекеттік бюджеттен түрлі әлеуметтік төлемдер ретінде кетіп жатқан қаржының қомақты бөлігін жоғалту және т.б.

Сондықтан да жұмыссыздық деңгейін қысқартып оны дамыған рыноктық экономикалық елдердің деңгейіне жеткізу қажеттілігі туындады. Ол үшін халықты жұмыспен қамтуды ынталандырудағы мемлекеттік саясатты жетілдіру керек.

Дипломдық жұмыстың мақсаты - жұмыспен қамту саясатының мазмұны мен мәнін, оның экономикада қолданылатын үлгілерін және шет елдерде қолданылу тәжірибесін, біздің еліміздегі қазіргі күні жұмыспен қамту сасятсатының ерекшеліктеріне тоқталып, талдау жасау болып табылады. Әдістемелік негіз ретінде жұмыспен қамту, жұмыссыздық жайындағы экономикалық отандық және шет елдік авторлардың әдебиеттері, қазақстандық экономикалық басылымдар және республикалық статистикалық агенттіктің деректері пайдаланылды.

Құрылымы жағынан дипломдық жұмыс үш тараудан, кіріспе мен қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. ЖҰМЫССЫЗДЫҚТЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

 

1.1   Жұмыссыздық: түрлері, деңгейі мен құрылымы

 

Экономиканың дамуы қолда бар  ресурстардың және де ең алдымен жұмысшы күшінің қаншалықты тиімді пайдаланылуымен сипатталады. Жұмыспен қамтуды қамсыздандыру - экономикалық саясаттың маңызды мақсаты. Жалпы рыноктық экономикаға жылдан-жылға саны өзгеріп отыратын жұмыссыздық тән болып табылады. Дж. М. Кейнстің ойынша, капитализм тұсында толық жұмыспен қамсыздандыратын ешқандай тетік жоқ, экономика біршама жұмыссыздық деңгейінде теңестірілуі мүмкін.

Еңбек рыногы (жұмысшы күші) – қоғамның экономикалық, әлеуметтік және саяси  өмірінің маңызды және көп жоспарлы саласы болып табылады. Еңбек рыногында жұмысшы күшінің құны бағаланады, она жалдаудың шарттары анықталады, сонымен бірге жалақысының деңгейі, білімі алу мүмкінідігі, кәсіби тұрғыдан өсуі, жұмыспен қамту кепілдігі анықталады.

Еңбек рыногы жұмыспен қамту динамикасындағы бірқатар қарқындарды, оның негізгі құрылымдарын яғни қоғамдық еңбек бөлінісіндегі қарқындарды, жұмысшы күшінің шоғырлануын, жұмыссыздықтың ауқымы мен динамикасын айқындайды. 

Толық емес жұмыспен қамту – бұл орындалатын жұмыс барысында индивидтің біліктілігі мен кәсіптік дайындығын толық пайдалануды талап етпейтін, оның күтулеріне сәйкес емес және жұмысты орындаған жағдайда алатын жалақыны бере алмайтын жағдай.

Экономикалық және әлеуметтік әдебиеттерде жұмыссыздыққа мынадай анықтама беріледі:

Жұмыссыздық – халықтың экономикалық белсенді бөлігі немесе жұмысшы күшінің  бір бөлігі тауарлар мен қызметтердің өндірісінде қатыспауы. Жұмыссыздар  да жұмыспен қамтылғандармен бірге  елдің жұмысшы күшін құрайды.

Жұмыссыздық – жұмыс істегісі келетін экономикалық белсенді халықтың халықтың өз жұмыс күшін пайдалана алмайтын экономикадағы құбылыс. Халықаралық Еңбек Ұйымының анықтамасы бойынша жұмыссызға жатады:

1. берілген уақытта жұмыс істемейтін;
2. нақты және белсенді түрде жұмыс іздеп жүрген;
3. берілген уақытта жұмыс істеуге дайын индивидтер.

Осылайша, жоғарыда айтылғандар негізінде  жұмыссыздыққа түсініктеме беруге тырысайық. Нақты экономикалық өмірде жұмыссыздық жұмысшы күшіне ұсыныстың  оның сұранысынан артып кетуін айтамыз. Жұмыссызға, дамыған елдердің статистикасы бойынша  олардың жұмыспен қамту статусына байланысты уақытта жүргізілген сұрауда жұмыспен қамтылмаған, алдағы төрт аптаның ішінде жұмыс іздеуге әрекеттенген және еңбек биржасында тіркелген адамдар жатады.

Жұмыссыздықтың ұзақтығы – талданған  кезең соңында жұмыссыз статусына ие тұлғалардың жұмыс іздеуінің орташа ұзақтығы болып табылады. Ұзақтығы бойынша жұмыссыздық уақытша (4 айға дейін) және хроникалық    (1 жылдан артық) болып бөлінеді. Жалпы жұмыссыздық деңгейі – жұмыссыздыр санының экономикалық белсенді халықтың санына пайыз түрінде көрсетілген қатынасы.

Қазіргі заманғы батыс экономикалық ғылымы жұмысссыздықтың төрт түрін  бөліп көрсетеді.

Фрикциондық жұмыссыздық жұмыс  іздеумен немесе күтумен байланысты. Кей адамдар жұмыс орындарын  кәсіптік бағытының өзгеруіне, тұрғылықты мекен-жайының өзгеруіне байланысты немесе басқа фирмаларда жақсы қызметке ауысуына байланысты ерікті түрде ауыстырады. Келесілері жаңа жұмыс орындарын фирманың банкротқа ұшырауына байланысты немесе жұмыстан шығып қалуына байланысты іздейді. Үшіншілері уақытша маусымдық жұмыстан айырылады. Жастар жұмыс орындарын бірінші рет іздейді. Бұлардың барлығы жұмыс тауып орналасқанда, олардың орнына жаңа дамдар жұмыссыздықтың осы түрін ай сайын толықтырып келіп отырады. Фрикциондық жұмыссыздық еңбек рыногының икемсіздігін көрсетеді, жұмыс орындары мен бос жұмыс орындары туралы ақпараттарды тарату жүйесі жетілдірілмеген, ал жұмысшылардың географиялық орын ауыстыруы жедел өтпейді. Қолайлы жұмыс орнын іздеу белгілі бір уақыт пен күшті талап етеді. Фрикциондық жұмыссыздық еңбеккерлерге еңбек жағдайын жақсартып, жоғары еңбекақыны табуға мүмкіндік береді.

Мазмұны жағынан мұндай жұмыссыздықты  ерікті жұмыссызыдыққа жатқызуға болады. Фрикциондық жұмыссыздық сауықтырылған  экономиканың тиісті салдары болып табылады.

Құрылымдық жұмыссыздық салалар, өңірлер бойынша еңбекке деген  сұраныстың құрылымының өзгеруімен және жұмысшы күшінің құрылымы мен  еңбеккерлердің белгілі қасиеттері және белгілі бір кәсіптік талаптары  бар бос орындар арасындағы сәйкестікті орнату үшін белгілі бір уақыттың қажеттілігімен байланысты. Технологиялық бетбұрыстар барысында бір мамандықтарға сұраныс кемиді немесе жойылады, басқаларына артады, жұмыс орындарының географиялық бөлінісі өзгереді. Мысалы, дербес компьютерлердің енгізілуі жазу машинкаларына сұранысты қысқартты, ол жазу машинкаларын шығаратын өндірістік кәіспорындардағы еңбекке сұранысты қысқартты. Сонымен қатар электрондық өнеркәсіптегі еңбекке сұранысты арттырды. Түрлі өңірлер түрлі тауарлар шығарады, еңбекке деген сұраныс бір өңірде қысқарса, келесілерінде артуы мүмкін. Егер фрикциондық жұмыссыздардың пайдалана алатын бейімі бар болса, құрылымдық жұмыссыздар қайта дайындықсыз, қосымша оқытусыз, мекен-жайын өзгертусіз жұмыс таба алмайды. Құрылымдық өзгерістер тұрақты түрде болып тұратындықтан, жұмысшыларға жұмыс ауыстыруға белгілі бір уақыт қажет болғандықтан, құрылымдық жұмыссыздық тұрақты нышанда болуы мүмкін.

Құрылымдық жұмыссыздар біліктілігінің жетіспеуінен, жынысы жағынан, этникалық  белгісі бойынша, жасы немесе мүгедектігіне байланысты жұмыс орнын алуда қиыншылықтарға кездесуі мүмкін. Тіпті жұмыспен қамтудың жоғары деңгейі жағдайында құрылымдық жұмыссыздар арасында жоғары жұмыссыздық деңгейі сақталады.

Циклдық жұмыссыздық экономикалық циклдың жалпы шығындардың сәйкесіздігімен ерекшеленетін құлдыраумен туындайды. Тауарлар мен қызметтерге деген жиынтық сұраныс қысқарса, жұмыспен қамту төмендейді де жұмыссыздық өседі. Құлдырау - іскерлік белсенділіктің циклдық төмендеуі, оның нәтижесінде адамдар сұраныс қайтадан өсіп, іскерлік белсенділік артқанша жұмыс орнын жоғалтады.

Күту жұмыссыздығы жалақының қатаңдығы  мен осыдан келіп туындайтын жұмыс  орнының жетіспеушілгінің нәтижесі болып табылады.

Рыноктың теңестірілген үлгісінде  жалақы сұраныс пен ұсынысты теңестіре  отырып, өзгереді. Алайда іс жүзінде жалақы икемді емес және еңбек ұсыныс оған сұраныстан артық болған деңгейде тұрады. Фирмаларға барлығына бірдей жете бермейтін жұмыс орындарын бөлуге тура келеді. Сондықтан да нақты жалақының қатаңдығы жұмысқа орналасу мүмкіндігінің көрсеткішін қысқартады, жұмыссыздық деңгейін арттырады.

Жалпы алғанда, жұмыссыздық деңгейі өз еңбегін ұсынатындармен қатар еңбекке сұраныс жасайтындардың шешімдерінің кешенінен құралады. Олардың барлығы да қандай да бір шешімді қабылдағанда мүмкін болатын пайдамен бірге шығындарды да ескереді. Жұмыссыздық деңгейі мен өсу қарқыны жұмыс орындарының жетіспеушілігін және жұмыс іздеудегі аталған пайдалар мен шығындардың бағасын бейнелейді. Жұмыс орынан келісу шығыны және онан бас тарту шығыны түрлі факторларға тәуелді, мысалы, жасы, жынысы, өтілі, біліктілігі, қандай да бір мамандық топқа жататындығы, негізгі жұмысымен байланыссыз табыс көзі және т.б.

Сонымен бірге жұмыспен қамту орнына бармайтын тіркелмеген жұмыссыздар  саны да артуда. Олар ресми емес түрде  жұмыс тауып, табыс табады. Ол мемлекеттік статистика жүргізуге мүмкіндік бермейді және басқару органдарына бақылауды күшейтуді талап етеді.

Тіркелген және тіркелмеген жұмыссыздардың ерекшеліктері мен белгілері  ұқсас болумен қатар, өзгешеліктері  де бар. Олар жасы жағынан ұқсас (орташа жасы 30-39 жас), сол сияқты отбасылық жағдайы да ұқсас болып келеді. Сонымен бірге жұмыспен қамту ұзақтығы, жұмыс іздеу ұзақтығы, салалық және мамандық - қызметтік тұрғыдан, жұмыссыздық себебі жағынан да ұқсас болып келеді.

Алайда олардың арасында жынысы жағынан біршама айырмашылықтар бар, егер тіркелген жұмыссыздар арасында - 10% ерлер, және 90% әйелдер болса, тіркелмеген жұмыссыздар арасында – 56,6% ерлер, 43,4% әйелдер бар. Білімі жағынан да айырмашылықтар бар, мысалы, тіркелген жұмыссыздар арасында – 1/3 – жоғары білімді, 1/4 -  арнайы орта білімді, 1/3- жалпы орта білімді болса, тіркелмегендер арасында – 1/4 , 1/3, 2/5 тиісінше. Тіркелген жұмыссыздардың білім деңгейі тіркелмегендерге қарағанда жоғары екені анық.

Жұмыссыздардың 2/3 бөлігі материалдық өндіріс саласынан шыққандар, 1/3 өндірістік емес салада жұмыс істегендер. Сол сияқты жұмыссыздар арасында ұзақ уақыт жұмыс істемеуі себепті кәсіптік біліктілігін жоғалтқандар саны көп, олар үшін мазмұны жағынан мақсатты бағытталған және жүйелі әлеуметтік қалпына келтіру бағдарламаларын өңдеп, жүзеге асыру қажет.

Тіркелген жұмыссыздық деңгейі  еңбекке қабілетті  халыққа қатысты  – 1,5 % құраса, тіркелмегендер- 5,5 % құрайды.

Еңбек рыногы – рыноктық экономиканың аса күрделі элементерінің  бірі. Мұнда еңбектің құнын және оның қызмет ету шарттарын анықтауда тек жұмысшы мен жұмыс берушінің мүдделері айқындалып қана қоймайды, сонымен бірге қоғамда болып жатқан барлық әлеуметтік – экономикалық құбылыстар бейнеленеді. Экономиканың қаншалықты деңгейде тиімді қызмет етуі, экономикалық циклдың қандай фазасында болуы, рыноктың негізгі субьектілері - жұмысшы мен жұмыс берушінің орнына байланысты жұмысшы күшіне деген сұраныс пен ұсыныс, яғни жұмыссыздық деңгейі анықталады.

Жалпылама тұрғыдан алғанда, еңбек рыногы – тауар –ақша қатынастары шартында жалдамалы еңбекті  қоғамдық ұйымдастырудың нақты жүйелерінің көрінісі болып табылады және рыноктық экономиканың ұсыныс және сұраныс заңдары негізінде қызмет етуін қамтамасыз етеді.

Еңбек рыногының негізгі элементтері: еңбекке сұраныс және ұсыныс, еңбек рыногының коньюнктурасы, жұмысшы күшінің құны, жұмысшы күші қоры.

Еңбекке сұраныс - еңбек рыногындағы жұмысшы қажеттілігінің қоғамдық құралының көлемін және олардың тиісті өндіріс құралдарымен, еңбек ақы қорларымен, өмірге қажетті жабдықтармен қамтамасыз етілуін көрсетеді.

Еңбек ұсынысы – жалдамалы жұмысқа  ынталы, қажетсінетін адамдардың саны мен құрамын, еңбекке қабілеттілігін айқындайды. Еңбекке сұраныс пен  жұмысшы күшінің ұсынысының өзара  қатынасы нақты экономикалық және әлеуметтік-экономикалық жағдайлар, жұмысшы күші құнының қозғалысы және халықтың тұтыну дәрежесі бойынша қалыптасып еңбек рыногының коньюнктурасын жасақтайды.

Еңбек рыногының коньюнктурасы  – жұмыспен қамту баламалылығы мен  еңбек рыногын реттеу моделін таңдау кезінде есепке алынуға тиісті еңбектің маңызды сипаттамасы. Ол көптеген факторлардың әсер етуміен қалыптасады және жиыетық теңдікте тұрақты көп еңбек шығынды немесе еңбектің жетіспеушілігін байқатады. Сонымен қатар жалдамалы қызметкерлер ретіндегі халықтың әртүрлі топтарының бірдей бірдей жағдайда емес екендігін көрсетеді. Іс жүзінде жұмысшы күшіне сұраныс пен ұсыныстың жалпы және құрылымдық теңдігіне жету өте қиын. Еңбек рыногының коньюнктурасы жұмысшы күшінің құнына тікелей әсер етеді. Ол өз кезегінде жүзеге асырылып, рыноктық бағаға байланысты өзгеріп отырады.

Еңбек рыногындағы тепе-теңдік сұраныс  пен ұсыныстың көмегімен белгіленеді. Еңбекке деген сұраныс мөлшері  жалақы мөлшерінен кері пропорционалды байланыстылықта болады. Жалақы мөлшері көтерілген кезде фирмалар рыноктық тепе–теңдікті сақтау мақсатында жұмысшы күшіне сұранысты төмендетуі қажет, ал жалақы мөлшері төмендегенде еңбекке сұраныс артады. Жұмысшы күшіне деген ұсыныс нақты байланысқа әрекет етеді. Қоғамдағы еңбекке деген ұсыныс төмендегідей факторлармен анықталады:

• тұрғындардың жалпы санымен;
• жалпы тұрғындар санындағы жұмыс істейтіндер санымен;
• жыл немесе апта бойында жұмысшының атқаратын орташа сағат мөлшерімен;
• жұмысшының жұмсайтын еңбегінің сапасы, саны және біліктілігімен.

Жұмыссыздықтың әлеуметтік салдары  – бұл эмоционалдық, қаржылық, отбасылық, медициналық және саяси салдар болып  табылады. Жұмыссыздықтың эмоционалдық салдарына адамның өзін - өзі төмен  бағалауы, депрессияны, өзіне өзі  қол жұмсауын, стационарда психиатриялық емдеудің қажет болу мүмкіндігі жатады. Медициналық мәселелердің арасында – денсаулықтың күйзеліп ширығудың (стресстің) әсерінен бұзылуы (мысалы, жүрекпен бүйрек ауруы, алкоголизм). Жұмыстан шығарылғанға дейінгі еңбеккерлерде қолдарына жұмыстан шыққандығын хабарлайтын мәлімдеме тигеннен кейін артериалдық қысымдары көтеріліп, жаңа жұмыс тапқанша дейін сақталатындығы анықталған. Жұмыссыздықтың салдарынан туындайтын күйзеліп (стресс) өмір сүрудің ұзақтығын қысқартуы мүмкін.

Отбасындағы қатынастардың нашарлауы мен балалар өлімінің, балаларға қатігездік жасау, ажырасу, ата – аналар мен балалар арасындағы шиеленіс  арасында  байланыс бар. Жұмыссыздардың отбасында басқалармен салыстырғанда балалардың аурушаңдығы жиі кездеседі. Жалпы алғанда жұмыссыздық отбасының барлық мүшелеріне тікелей немесе жанама түрде теріс әсерін тигізеді.

Ғалымдар жұмыссыздық пен қылмыстың  арасында тікелей байланыс барын  дәлелдеген. Құқық бұзушылықтарды зерттеу нәтижелері қылмыскерлердің 70% жұмыссыз екендігін көрсетеді.

Зерттеушілер әзірге жұмыс іздеумен байланысты барлық қиыншылықтардың толық тізімін жасап бітірген жоқ, мемлекеттік жұмыспен қамту орындарында тек вакансиялық жұмыс орындарының 12% тіркеледі. Бұл жұмыс іздеушіге жұмысты қайдан қалай іздеу жөнінде қиындықтар туғызады, сондықтан да соңғы жылдары жұмыссыздаға арналған арнайы курстар құрылуда. Мысалы, жұмыс іздеушілер клубын құруға болады. Бағдарлама қатысушылары өзара жұмыс іөздеуге байланысты тәжірибелерімен бөлісе алады.

Алайда бұл шараның өзі де толық нәтиже бере алмайды, себебі жұмыс іздеуші ең алдымен кімге сене алатындығын төмендегі сауалнама жауаптарынан көре аламыз:

• 2 % - жергілікті әкімгершілікке;
• 5,8 %- кәсіпорын басшылығына;
• 8,6 %- кәсіподақтарға;
• 70,6 %- тек өзіне;
• 13 % - ешкімге де сене алмайды*

*- мәліметтер әлеуметтік сауалнама қорытындысынан алынған, Алматы, 2009

Қалалықтардың жұмыс іздеу барысында  тек өздерінің жеке бастамаларына  сенетіндігі сөзсіз. Ал жұмыс іздеу  барысында олар қандай іс-әрекеттерге  барады екен?

 

Сурет 1. Жұмыс іздеушілердің жұмысқа орналасардағы әрекеті.

 

Осылайша, респонденттердің көпшілігі жұмысқа  орналасуда өзінің байланыстарын пайдалану  тиімді деп санайды. Әрбір төртінші адам мемлекеттік жұмыспен қамту  орталығына барса, әрбір оныншы адам жарнамаларға сенеді екен.

 

 

 

             1.2  Жұмыспен қамту саясаты: түрлері, мазмұны.

 

Егеменді Қазақстанда жаңа экономикалық жүйенің қалыптасуымен, нарықтық қатынастарға көшумен байланысты еңбек ресурстарын жаңа талаптарға сай пайдалану маңызды және күрделі мәселе болып табылады.  Әсіресе, алдағы уақытта демографиялық процестердің біршама шиеленісуіне байланысты және еңбек сапасына деген талаптар дүниежүзілік бәсекелестік ортада күнен күнге артуына байланысты, бұл проблеманың өзектілігі де арта береді. Қазақстан Республикасында еңбек нарығындағы жұмыссыздық - еңбек ресурстарын жұмыспен қамту, нақты бүгінгі күннің талабына сай, еңбек нарығын қалыптастыру – өзінің     шешімін күтіп тұрған мәселердін ең бір бастысы.

Осы ғылыми жұмыстың тақырыбын  талқылау екі бағытта қарастырылмақшы:

Біріншіден: ҚР-да жұмыссыздық деңгейі және оның себеп-салдары.

Екіншіден: ҚР-да жұмыспен қамту саясаты  және «Жол картасы»

Осы сұрақтарға жеке-жеке тоқталатын болсақ:

Біріншіден: Жұмыссыздық - жұмыс істегісі келетін енбекке жарамды халықтың өндірісте жұмыспен қамтылмауы. Жұмыспен камтылмау өндірістің тиімділігін арттыруы, сонымен бірге жұмысшы күшінін бір бөлігін жұмыстан босатуға мүмкіндік жасайтын немесе оның кұрылымына, сапасына жаңа талаптар қоятын ғылыми – техникалық  прогрестің салдары болуы мүмкін. Нарықтық экономикада жұмыссыздық дағдарыстар кезінде көбейеді. Нарық жоқ жағдайда жұмыссыздыктың көбею себебі мемлекеттің өндіргіш күштерді орналастырудағы дұрыс емес кұрылымдық саясаты болуы мүмкін.

Қазіргі замандағы жұмыссыздықтың сипатына бірнеше факторлар ықпал  етеді:

• ғылыми – техникалық прогресс;
• экономикадағы   құрылымдық  және   аймақтық   ілгері   басушылык;
• сыртқы экономикалық бәсекелестіктің күрт күшеюі.

Жұмыссыздықтың    экономикалық    және     әлеуметтік салдары:

1. Қоғамда   бар   болатын   потенциалды   мүмкіндіктер көлемімен    салыстырғандағы    ЖҰӨ    көлемі    артта    калып отырады.
2. Халықтың      әр      түрлі      әлеуметтік      топтарында жұмыссыздық шығыны тепе – тең бөлінбейді.
3. Жоғары дәрежелі маман жұмысшылар жоғалады.
4. қоғамның экономикалық әлеуетін толық пайдаланбау;
5. жұмыстан босап қалған жұмысшылардың біліктілігі жоғалады;
6. халықтың әр түрлі әлеуметтік топтары арасында жұмыссыздық шығындарын тең бөлмеу орын алады;
7. қылмыс жасауға қолайлы негіздер пайда болады. Оны толығырақ 1 суреттен  көреміз.

Жұмыссыздар ішінде көп жағдайда әйелдер  мен 30 жасқа дейінгі ерлердің үлес салмағы біршама жоғары болады.

Еліміздегі соңғы жылдардағы еңбек нарығы көрсеткіштеріне тоқталайық. Нарыққа өту кезеңінде еңбек  нарығындағы жағдай республика бойынша еңбек ресурстарының төмендеуімен   және жұмыссыздықтың көбеюімен байқалды.  Дегенмен бұл жағдай қазір біртіндеп оңтайланып келеді. 

Жұмыспен қамту саясатын таңдаудың  екі түрі бар: активті және пассивті. Осыдан мемлекеттік активті және пассивті жұмыспен қамту саясаттары ажыратылады.

Активті жұмыспен қамту саясаты ( еңбек рыногындағы  активті саясат) - бұл:

• мемлекеттің жұмыссыздық деңгейін төмендету мақсатында жүргізетін құқықтық, ұйымдастырушылық және экономикалық шаралар жиынтығы;
• жұмыс орындарын сақтап қалу үшін еңбеккерлерді жұмыстан босату туралы ескерту және профилактикамен байланысты шаралар;
• жұмыс іздеуші тұлғаларды оқыту, қайта дайындау және кәсіби біліктілігін жоғарылату;
• жұмыс орындарын белсенді түрде іздеу мен іріктеу;
• жаңа жұмыс орындарын ашуды қаржыландыру;
• қоғамдық жұмыстар жүйесі арқылы жаңа жұмыс орындарын ұйымдастыру.

Мұндай саясат шеңберінде еңбеккерлерді  жұмыстан шығаруды болдырмауға, жаңа жұмыс  орындарын ашуды субсидиялауға  бағытталған іс- шаралар жүзеге асырылады.

Пассивті жұмыспен қамту саясаты (еңбек рыногындағы пассивті саясат) негізінен жұмыссыздықтың теріс салдарын реттеуге бағытталған: мемлекет кепілдік беретін жұмыссыздық жәрдемақысын төлеу, оның мерзімі біткен соң - әлеуметтік жәрдемақы төлеу, сол сияқты басқа да шаралар. Пассивті саясат мемлекеттік жұмыспен қамту қызметі арқылы жұмыс орнын таңдау қызметін ұсынады. Көбінесе басыңқы пассивті саясат термині пайдаланылады. Ол да жұмыссыздарға материалдық көмек беруді қарастырады, алайда ұсынылатын қызмет түрі көп болады.

Сырт қарағанда, жоғарыдағы екі вариант та ағымдық мемлекеттік шығыстар тұрғысынан алғанда үнемді болып табылады. Алайда экономикалық өрлеуді пасивті күту тактикасы тек еңбек рыногының жоғары икемділігі жағдайында және жұмысшы күшінің өз бетімен жұмысқа орналасу мүмкіндігі жоғары болған жағдайда ғана өзін өзі ақтай алады. Болмаса еңбек рыногындағы пассивті саясаттың тежеуші реттегіштері әлсіз болып, нақты жағдайды күрделендіріп жіберуі мүмкін. Қазақстан Республикасындағы еңбек нарығындағы мәселелерді шешудегі негізгі мемлекеттің іс – шараларының бағыттары, Үкімет тарапынан қабылданған стратегиялық бағдарламалар, Президенттің Жолдауларында жоспараланған және бекітілген тапсырмалардың негізінде жүзеге асырылуда.

Мемлекет тарапынан 2004 жылы Халықты жұмыспен қамтудың 2005 – 2007 жылдарға арналған кешендi бағдарламасы қабылданды. Сондай-ақ  2006 – 2008 жылдары кедейшiлiк пен жұмыссыздықты азайту мақсатында Үкімет бағдарламасы әзірленді. Бұл бағдарламалардың жұмыссыздықты азайту саласындағы негiзгi мақсат - еңбек нарығында белсендi саясатты жүзеге асыру арқылы кедейшiлiктi азайту және тиiмдi жұмыспен қамтуды қамтамасыз ету, жұмыссыздық деңгейiн төмендету, жұмыс күшiнiң сапасын арттыру болып табылады. Бағдарламада халықтың жұмыспен қамтылу деңгейiн өсірудi ынталандыруға, мақсатты топтардың жұмыспен қамтылуына жәрдемдесуге, халықтың жұмыспен қамтылуы саясатын ақпараттық қолдауға, жұмыспен қамту саласындағы нормативтiк құқықтық базаны жетiлдiруге бағытталған шаралар кешенiн жүзеге асыру көзделеді [5, 3б.].

Аталған мақсатқа жету үшiн мынадай мiндеттердi шешу көзделедi:

• елдiң тұрақты экономикалық дамуын қамтамасыз ету; 
  шағын бизнесті қоса алғанда кәсіпкерлiкті дамыту үшін қолайлы жағдайлар жасау;
• қосымша жұмыс орындарын құру, қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыру және шағын кредит беру, жұмыссыздарды кәсіптік оқыту, білiктiлiгін арттыру және қайта даярлау есебiнен еңбек рыногындағы белсендi шараларды одан әрi дамыту және жетілдіру;
• халықтың кедей және осал топтарының мүдделерiнде атаулы әлеуметтiк көмек көрсету тетiктерiн жетілдiру;
• елдегi кедейшiлiктi азайтуда мемлекеттiк басқарудың тиiмдiлігін арттыру;
• жұмыспен қамтудың белсендi нысандарын дамыту бағытында нормативтік құқықтық базаны жетiлдiру, ішкi еңбек рыногын қорғау,
• елдің еңбек ресурстарын тиiмдi пайдалануды қамтамасыз ету арқылы жұмыспен қамтуды қамтамасыз ету;
• жұмыс орындарын құру мониторингi бойынша ақпараттық базаны жасау, республикаға шетелдiк жұмыс күшiн тарту кезiнде қазақстандық азаматтарды даярлау және қайта даярлау;
• еңбек қатынастарын заңдастыру, жұмыс орындарын құру және еңбек рыногында азаматтарды кәсіптік даярлауды арттыру;
• жұмыссыздық проблемалары бойынша зерттеу жұмыстарын жүргiзу.