Экономикалық даму институттарының мәні мен рөлі
КІРІСПЕ
Дүниежүзiлiк экономиканың ғаламдануы аясында Қазақстан экономикасы бiрқатар проблемаларға тап болып отыр. Негiзгi проблемаларға мыналарды жатқызуға болады: бiр жақты шикiзат бағыттылығы, әлемдiк экономикаға ықпалдасудың әлсiздiгi, ел iшiндегi салааралық және өңiраралық экономикалық ықпалдасудың босаңдығы, iшкi рынокта тауарлар мен қызметтерге деген тұтыну сұранысының мардымсыздығы (шағын экономика), өндiрiстiк және әлеуметтiк инфрақұрылымның дамымауы, кәсiпорындардың жалпы техникалық және технологиялық тұрғыдан артта қалушылығы, ғылым мен өндiрiстiң арасында ықпалды байланыстың болмауы; ғылыми-зерттеу және тәжiрибелiк-конструкторлық жұмыстарға (бұдан әрi - ҒЗТКЖ) қаржының аз бөлiнуi, менеджменттiң экономиканы Ғаламдану процестерiне және сервистiк-технологиялық өтуге бейiмдеу мiндеттерiне сәйкес келмеуi.
Проблемаларды шешу және Стратегия
аясында алға қойылған мақсаттар
мен мiндеттерге қол жеткiзу үшiн
Даму Банкiнiң қызметiн
Курстық жұмыстың өзектілігі: Қазақстан экономикасының басты мақсаты – инновациялық тиімділікті көтеру болып табылады. Қазақстан Республикасының үкіметі елді инновациялық даму жолына түсіру үшін жан – жақты жағдайлар жасап жатыр. Атап айтқанда, заңнамалық базаны қайта қарап, оны бүгінгі күннің талаптарына сәйкестендіру, отандық инновациялық инфрақұрылым элементтерін қалыптастыру және олардың негізгі мақсаттары мен міндеттерін белгілеу, ҚР ұлттық және мемлекеттік даму институттары арқылы инновациялық жобаларға қаржы бөлу, сондай – ақ, ұлттық инновациялық жүйенің негізін қалыптастыру сияқты жұмыстар атқарылады. Әйтсе де, елімізде инновациялық ортаның қалыптасуы инновациялық жүйенің дамуына кедергі болып отыр. Инновациялық орта деп ғылыми білімдер мен техниканың жетістіктерін өндіріске енгізіп, одан табыс табу мақсатында кәсіпкерлер мен түрлі ұйымдардың, жеке тұлғалардың әрекет етуіне ыңғайлы экономикалық кеңістікті айтуға болады [11, 23б.].
Қазіргі кезде еліміздегі қалыптасқан инновациялық жүйенің негізіне сүйене отырып, инновациялық инфрақұрылым элементтерінің қызмет етуінің өзіндік моделін құруға болады. Бұл модель Қазақстанның инновациялық ортасын тиімді дамытуға қажетті ұйымдастырушылық нысандар жиынтығынан тұрады. Инновациялық инфрақұрылым элементтерін дамытудың өндірістік – технологиялық бағытына тоқталуды жөн көріп отыр.
Курстық жұмыстың мақсаты: экономикалық дамуда институттардың мәні мен рөлін айқындау. Белгіленген мақсатқа қол жеткізу үшін төмендегідей міндеттер қойылады:
- Индустриалды-инновациялық стратегияны жүзеге асыруда институттардың рөлін талдау;
- ҚР инновациялық экономикалық даму институттарының сипатын айқындау;
- Институттарды дамыту жолдарын табу.
Зерттеген ғалымдар: Академик О.Сәбден, академик Р.Алшановтың, өскемендік ғалым А.Башкирцев, америкалық ғалымдар Л.Лесли мен П.Брукман, Муканов Д. , Исахметов Т.И. т.б ғалымдардың зерттеулері бойынша.
Курстық жұмыстың зерттеу объектісі: ҚР инновациялық экономикалық даму институттары.
Курстық жұмыстың зерттеу тәсілі:
Курстық жұмыстың құрылымы: курстық жұмыс кіріспеден, үш негізгі бөлімдерден және қорытынды мен әдебиеттер тізімінен тұрады. Кіріспеде Стратегия аясында алға қойылған мақсаттар мен мiндеттерге қол жеткiзу үшiн даму институттарын құрылуы, курстық жұмыстың бүгінгі таңдағы өзектілігі туралы айтылған.
Екінші бөлім ҚР инновациялық экономикалық даму институттарының сипатын талдауға арналған.
Үшінші бөлімде инновациялық институттарының даму перспективасы туралы жазылған.
Қорытынды бөлім курстық жұмыстың мазмұнына сәйкес оның барлық бөлімдері бойынша қорытындылар мен тәжірибелік ұсыныстардан тұрады.
1 Экономикалық даму институттарының мәні мен рөлі
- Индустриалды – инновациялық стратегияны жүзеге асыруда институттардың рөлі
Индустриалды – инновациялық стратегия Қазақстанның 2015 жылға дейiнгi кезеңге арналған мемлекеттiк экономикалық саясатын қалыптастырады және экономика салаларын әртараптандыру арқылы дамудың шикiзаттық бағытынан қол үзу арқылы елдiң тұрақты дамуына қол жеткiзуге бағытталған.
Өңдеушi өнеркәсiпте және
қызмет көрсету саласында бәсекеге
түсуге қабiлеттi және экспортқа бағдарланған
тауарлар, жұмыстар және қызметтер
өндiрiсi мемлекеттiк индустриялық-
Дүниежүзiлiк экономиканың ғаламдануы аясында Қазақстан экономикасы бiрқатар проблемаларға тап болып отыр. Негiзгi проблемаларға мыналарды жатқызуға болады: бiр жақты шикiзат бағыттылығы, әлемдiк экономикаға ықпалдасудың әлсiздiгi, ел iшiндегi салааралық және өңiраралық экономикалық ықпалдасудың босаңдығы, iшкi рынокта тауарлар мен қызметтерге деген тұтыну сұранысының мардымсыздығы (шағын экономика), өндiрiстiк және әлеуметтiк инфрақұрылымның дамымауы, кәсiпорындардың жалпы техникалық және технологиялық тұрғыдан артта қалушылығы, ғылым мен өндiрiстiң арасында ықпалды байланыстың болмауы; ғылыми-зерттеу және тәжiрибелiк-конструкторлық жұмыстарға (бұдан әрi - ҒЗТКЖ) қаржының аз бөлiнуi, менеджменттiң экономиканы Ғаламдану процестерiне және сервистiк-технологиялық өтуге бейiмдеу мiндеттерiне сәйкес келмеуi. [2]
Сонымен қазіргі күнде 2015 жылға дейін болашақты құру үшін индустриалдық-инновациялық қызметтің басты мақсаттары төмендегідей түрде ұсынылады:
- егеменді елдің экономикасын нығайту;
- нарықтық жағдайларда халық шаруашылығы кешеніндегі дағдарыстық құбылыстарды толығымен жою;
- индустрия өндірісін тұрақтандыру;
- индустрия салаларының радикалды құрылымдығын қайта құрылуын жүзеге асыру, импортты алмастырушы технологияларды дамыту, өндірістік-экономикалық әлеуетін ұлғайту;
- индустрия жүйесінде өзін-өзі дамытушы шаруашылық-экономикалық құрылымдарды құру;
- Республикадағы индустрияны және достастық елдердің экономикасын және әлемдік экономиканы тиімді интеграциялау;
- Индустрия кешендерін, салаларын, аймақтарды және бүкіл республиканы тездетілген әлеуметтік-экономикалық ретінде дамыту.
Проблемаларды шешу және Стратегия
аясында алға қойылған мақсаттар
мен мiндеттерге қол жеткiзу үшiн
Даму Банкiнiң қызметiн
Тұтастай алғанда, даму институттарының
тұрлаулы жұмыс iстеуi орталықсыздандыру,
мамандандыру, бәсекелестiк және ашықтық
қағидаттарына негiзделетiн
Орталықсыздандыру қағидаты
жеке сектордың бастамашылықтарын
қолдау (қаржылай қолдауды қоса алғанда)
көздерiнiң сан түрлi болуын бiлдiредi.
Iс жүзiнде бұл мемлекеттiң
- шешiмдер қабылдау кезiнде ықтимал жүйелi қателердi болдырмауға;
- бәсекелестiктiң негiзiн салуға, соның нәтижесi ретiнде қолдау көрсету кезiнде неғұрлым ашық саясат жүргiзуге;
- жеке сектордың бастамашылықтарын неғұрлым терең талдауды жүзеге асыруға мүмкiндiк бередi. Мысалы, егер перспективалы жоба даму институттарының бiрiнде қолдау таппаса, онда оны басқа институттан алу мүмкiндiгi сақталады.
Мамандану қағидаты даму институттарының
қызметтiң белгiлi бiр операцияларына
және/немесе түрлерiне мамандануын
бiлдiредi. Мысалы, Қазақстан Даму Банкi
жобаларды банктiк кредиттеу
Бәсекелестік қағидаты даму
институттарының қызметiн
Ашықтық қағидаты менеджерлердiң
есептiлiгi мен жауапкершiлiгiн, қаржы
ресурстарын мақсатты әрi тиiмдi пайдалану
үшiн тиiстi бақылауды қамтамасыз
ететiн дамудың мемлекеттiк
Бұл ретте осы институттар
қосылған құны жоғары жаңа өндiрiстердi
құруға және олардың жұмыс iстеп тұрғандарын
дамытуға және келелi салаларды кешендi
талдау, олардың ең маңызды элементтерiн
анықтау негiзiнде ғылыми және ғылыми-техникалық
зерттеулер мен әзiрленiмдерге қолдау
көрсетуге инвестициялау
Стратегия елде ғылымды және инновациялық қызметтi ынталандыруға бағытталған белсендi мемлекеттiк ғылыми және инновациялық саясат жүргiзудi көздейдi. Алға қойылған мақсаттарға қол жеткiзу үшiн қаржы рыногын одан әрi дамыту және фискалдық, бiлiм бepу, монополияға қарсы, инфрақұрылымдық саясатты жетiлдiру көзделiп отыр. Стандарттау саясаты шеңберінде экономиканың және басқарудың барлық салаларында әлемдiк стандарттарға көшу көзделуде.
Стратегияны ойдағыдай iске
асыру экономиканың адам капиталын,
өндiрiлген және табиғи капиталды тиiмдi
пайдалануға негiзделген
Экономиканы мемлекеттiк реттеу әдiстерi мен тетiктерiн жетiлдiру жөнiндегi жекелеген ұсыныстарды негiздеу үшiн Стратегияның тиiстi бөлiмдерiнде импортты алмастыратын және экспортқа бағдарланған саясатты iске асыру жөнiндегi шет елдердiң тәжiрибесi, оның iшiнде экспорттық саясаттың әрқилы түрлерi мен кезеңдерi, сондай-ақ әлемдiк рыноктарда бәсекелестiк артықшылыққа қол жеткiзуге мүмкiндiк беретiн факторлар келтiрiлген.
Жалпы алғанда Стратегияны
iске асыру нәтижесiнде 2015 жылға
қарай ел экономикасы сервистiк-
1.2 Шет мемлекеттерде
Әлемде индустриялық саясат
жүргiзудiң мол тәжiрибесi жинақталған.
Санаулы елдердiң ғана экономиканың
бiр өнiмге тәуелдiлiк
Тарихи өткен кезеңде Латын Америкасы елдерi де, Шығыс Азия елдерi де импорттың орнын басу және экспортқа бағдарланған кезеңдерiнен өткен. Шығыс Азия елдерiнiң белгiлi бiр кезеңде импортты алмастыру саясатынан бас тартып, экспортты қолдау саясатына көшуі, ал Латын Америкасының импорт алмастыруға ерекше көңiл аударуы осы елдердiң ерекшелiгi болып табылады.
Экономикалық теория тұрғысынан
алғанда экспортқа негізделген
саясаттың табысты болуы
Әртүрлі шет мемлекет ғылыми-техникалық және өнеркәсіптік саясатты жасау және оны жүзеге асыру тәжірибесін талдау біздің елде де ескерілуі тиіс аса маңызды сәттерді қарастыруға мүмкіндік береді.
Инновацияның дамыған
елдердегі даму тенденциясын қарастыратын
болсақ, ХVII ғасырда әлемдік экономикалық
ғылыми прогрестің нағыз ортасы Батыс
және Солтүстік Еуропа, ең алдымен
Англия, Нидерланды, Швейцария, Венеция,
Швеция болды. Дәл осы мемлекеттерде
әлемдік ғылыми-техникалық және экономикалық
инновацияның маңызды бір бөлігі
шоғырланған. 90-шы жылдары бесінші
толқынды өнеркәсіп салаларын дамыту
және инновацияның шоғырлануы нәтижесінде
АҚШ Еуропаны, Жапонияны, Шығыс және
Оңтүстік Азияның жаңа индустриалды
жолбарыстарын артқа
Мәскеу мемлекеттік
Қалайша жаңалық енгізуге болады?, тамақтану индустриясы сияқты қарапайым салада да жаңалық енгізуге болады, бұған мысал – “Mc Donald’s”. Өнімді стандарттап, осыған байланысты өнімнің өзіндік құнын және жіберілетін бағаны төмендету, жаңа өндірістік бағыт, білікті мамандар дайындау және орташа және жанұялық сатып алушыға шағып есептелген тиімді маркетинг арқылы “Mc Donald’s” жаңа өнім-жоғары сапалы гамбургерді ойлап тауып қана қалған жоқ, сонымен қатар, ол қызметтер нарығында тіптен жаңа категорияны құрды.
Ғылым және технология аймағы
технопарктерден, технополистерден және
инкубаторлардан, сонымен қатар
ғылыми және өндірістік іс-әрекетті
ұстанатын жан-жақты
Алдыңғы қатарлы шет елдік
тәжірибені талдау бойынша ғылым
мен өндірісті интеграциялаудың
тиімді бір түрі – бұл технопарктер
құру. Технопарктер жоғары технологияны
негізгі зерттеу облысынан
Әлемдік тәжірибеге сәйкес технопарктер көрсететін қызметтерінің көлемі, құрылымы және масштабы, ғылымды көп қажет ету деңгейі, қатысушыларының құрамы бойынша ерекшелінеді.
Технопарк – әрқайсысы инновациялық қызметтердің мамандандырылған жинағын жүзеге асыратын орталықтардың жиынтығын білдіреді.
АҚШ-та 80-ші жылдары технопарктердің саны бірте-бірте өсе бастады. Бүгінгі күнде мұнда 160-тан астам (әлемдегі жалпы технопарктер санының 30%-ын құрайды) технопарк бар.
Еуропада технопарктер 70-ші
жылдардың басында пайда болды.
Солардың ішінде алғашқылар - Эдинбургтегі
Хэриот-Уатт университетінің Зерттеу-
Жапонияда сонымен қатар,
сыртқы сауда және өнеркәсіп министрлігінің
жоспары бойынша, ірі қалалар
маңында болашақта 40-қа жуық ғылыми
парк құрылатын болады. Солардың бірі
– Кюсю аралығындағы Индзукадағы
технологиялық институт, мұнда жасанды
интеллект, басқару жүйелері сияқты
облыстарда ғылыми- зерттеу жұмыстарын
жүргізетін 200-дей қызметкер жұмыс
істейді. «Мацусита» фирмасы Индзукада
ғылыми-зерттеу орталығын
Токиодан 150 шақырым жерде
20-ға тағы бір ғылыми парк салу көзделген,
оның мақсаты-бағдарламалық
Қытай мемлекеті де ғылыми-техникалық прогреске көп көңіл бөліп отыр. Бұл елде ғылыми-зерттеу институттары негізінде жұмыс істейтін фирмалар мен корпорациялар өте көп, жергілікті басшылықтың қолдауымен зерттеу орталықтары негізінде 50 кәсіпорын құрылған.
Шет елдік тәжірибеге бойынша Оксфордтық университеттегі (Ұлыбритания) ғылыми-инновациялық іс-әрекеттің жағдайына, Стенфордтық университет (АҚШ) негізіндегі Селикон Веллидің табысты қызмет етуіне, Жапониядағы Цукуба сияқты технопарктер мен технополистердің болуына баға бере отыра, бүкіл әлемге танымал университеттер негізінде ғылыми зерттеу жұмыстарын сәтті инновациялық басқару фактісін сеніммен тұжырымдауға болады.
Ал Қазақстанда ғылым
және білім ордасы ретінде танылған
бірден-бір жоғары оқу орыны Әл-Фараби
атындағы Қазақ ұлттық университеті
болып табылады. Аталған университет
күшті ғылыми-педагогикалық
Ғылыми-инновациялық
зерттеулермен (ары қарай ҒИЗ)
280 ғылым докторы, 800 ғылым кандидаты
айналысады. 2003 жылы университет
47 қолданбалы және инновациялық
жобаларды және 34 ұйымдар мен
кәсіпорындармен шаруашылық
Қазақстан Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа жолдауында: «ұлттың бәсекелестік қабілеті ең алдымен оның білім деңгейімен анықталады» делінген.
Индустриалды-инновациялық стратегияны жүзеге асыруда ғылымды көп қажат ететін технологияларды, инновациялық өнімдерді ішкі және сыртқы тауар және қызмет нарықтарына шығара алатын жаңа, біліктілігі жоғары мамандар даярлауға көп көңіл бөлінеді. Осы ретте біздің көзқарасымыз бойынша ғылыми, технологиялық және кадрлық потенциалдарымызды жоғарылатып, материалдық-технологиялық базаны жаңартуымыз керек және инновациялық потенциалды жоғарылату стратегиясын жетілдіруіміз қажет. Ол елдегі ғылыми- техникалық потенциалды қолдануға және шет елдік тәжірибені қатыстыруға негізделген.
Біздің пікірімізше, нарықтың белгілі бір инновациялық өнімге деген қажеттілігі қажетті жаңа мамандық тізімін құруға мүмкіндік береді. Сондықтан, осыны негізге алып, сәйкес мамандықтар бойынша жоғары оқу орындарына білімгерлердің түсуі үшін мемлекеттік гранттар мен несиелер бөлу орынды.
Тарихи қалыптасқандай, Қазақстанда
басты ғылыми-технологиялық
Ал Қазақстанда салыстырмалы
түрде алатын болсақ, ғылыми орталықтардың
даму тенденциясы әлі «сәбилік»
кезеңді бастан кешіруде. Жаңадан
өз іс-әрекетін бастап келе жатқан ғылыми-технологиялық
парктерге Алматы маңындағы ақпараттық-
Біздің көзқарасымыз бойынша
Қазақстанда технологиялық
- ірі университеттер;
- бос жатқан территориялар көп;
- жергілікті билік өз аймақтарының дамуына қызығушылық танытуда, шағын және орта бизнестің мүддесін қорғауға бет бұрған;
- біліктілігі жоғары ғылыми потенциал шоғырланған;
- күннен күнге дамып жатқан байланыс құралдары (көлік, баланыс);
- алыс шет елдермен іскерлік және ғылыми келісім-шарттарға отыру ұлғайып келеді.
Қазіргі заманғы шет елдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, корпоративті зерттеулер мен ғылыми жұмыстар маңызды экономикалық орын алады. Дамыған және дамушы елдердің кәсіпкерлік саласының зерттеулері ғылыми зерттеулерге жұмсалатын шығындардың көлемі, ғылыми мамандардың саны, алған патенттерінің саны, өнімдермен қызметтер түріндегі техникалық жаңалықтарын ағымы жағынан университеттерден және мемлекеттік зертханалардан алда келеді. Өткен ғасырдың аяғына қарай дамыған елдердегі кәсіпкерлік сала ғылымға деген жалпы ұлттық шығындардың басым бөлігін қаржыландырды: Францияда – 61% . Ұлыбританияда – 65%, Германияда - 68%, Жапонияда – 72 %, АҚШ-та – 74 %, Швецияда – 75 % [16, 130б.].
Әлемнің алдыңғы қатарлы елдерінде негізгі ғылымға жұмсалатын шығындардың ЖІӨ көліміндегі үлесі қатаң бақыланады. Осы қатынаста жеңілдік салықтар, кедендік баж салықтары, бюджеттік қолдау, инвестицияны ынталандыру, ғылыми құрылғылардың лизингі сияқты экономикалық механизмдер кеңінен қолданылады. Дамушы елдерде ғылыми-техникалық салаға бөлінетін қаражаттардың деңгейі ЖІӨ-нің 0,5%-нан аспайды. Қазақстанда 2002 жылы зертеулер мен ғылыми жұмыстарға жұмсалатын шығындардың үлесі ЖІӨ-нің 0,34%, ал ЖІӨ-нің көліміндегі мемлекеттік бюджеттің қаражаты 41,7% құрайды. Қазақстандық ғылыми өнімнің әлемдік нарықтағы үлесі тіптен 0-ге тең. Салыстырмалы түрде алсақ: әлемдік ғылыми өнім нарығындағы Ресейдің ғылыми өнімдерінің үлесі 0,3-0,5%, Еуропалық Одақ елдері – 35, АҚШ – 25, Жапония – 11, Сингапур – 7, Оңтүстік Корея – 4, Қытай – 2%.
Әлемдік ғылыми өнімдер нарығындағы мемлекеттердің үлесі ғылыми-техникалық және инновациялық іс-әрекет тиімділігінің талқылаушы көрсеткіші болып табылатындығы белгілі.
Бүгінгі күнде жоғары технологиялардың
әлемдік нарығын АҚШ бақылайды.
Кадрлық потенциалды
Соңғы жылдары АҚШ-та техникалық бағыттың үлесі төмендеп, «ғылым және өмір» кешенінің-биология, генетика, биохимия, медицинаның барлық саласының үлесі артты. Жоғарыда аталған пәндер АҚШ-тың денсаулық сақтау саласында маңызды орын алады.
Денсаулық сақтауға жұмсалатын мемлекеттік және жеке меншік жиынтық шығындар 35 млрд долларға жетеді. Осы соманың тең жартысын өнеркәсіптік компаниялар және табыссыз ұйымдар салады.
Мемлекеттік саясаттың арқасында
Оңтүстік-Шығыс Азияның кейбір мемлекеттері
ғылымға жалпы ішкі өнімнің 2,7 % жұмсауға
мүмкіндік алды және осы көрсеткіш
жағынан бір кездері АҚШ-тан, Германиядан
асып түсті. Нәтижесінде Малайзия микропроцессорлық
негіз нарығында, Сингапур-бағдарламамен
қамтамасыз ету және биотехнология
нарығында, Тайвань-персоналды компьютерлер
өндірісінде, Корея – тұрмыстық
электроникада бәсекелестігі
Кейбір зерттеулер соңғы
он жылдықта АҚШ өнеркәсібіндегі
барлық жаңалықтардың жартысын шағын
фирмалар және зертханалар қамтамасыз
еткендігіне үлкен көңіл
АҚШ-тың тәжірибесі бойынша,
шағын инновациялық бизнес ресурстар
көзімен қамтамасыз етілмеген жағдайда,
оның ары қарай өмір сүруінің маңызды
факторы оны қолдаудың өзіндік
желісін ұйымдастыру болып
- қаржылық (көптеген тәуекелді капиталдар көзінің болуы);
- материалдық – техникалық (жеңілдік шартымен өндіріс құралдарын, ғимараттар мен үйлерді, ғылыми құралдарды, көлік құралдарын сатып алу және жалға алу мүмкіндігі);
- ақпараттық (ақпараттық
желілермен, техникалық кітапханалармен
қолдану, мәліметтер базасына
қол жеткізу мүмкіндігімен
- кеңес беру (шағын инновациялық
кәсіпорындарды
Дамыған елдерде мемлекеттің маңызды қызметтерінің бірі – кәсіпкерлік сектордағы инновациялық іс-әрекет үшін қолайлы жағдайлар жасау. Біздің көзқарасымыз бойынша осы қызметті жүзеге асыру мақсатында келесідей экономикалық және бюджеттік саясаттың шаралары қоданысқа ұсынылады:
- жеке сектордағы ғылыми-
- ғылыми құрал – жабдықтардың маңызды бөлігін жедел амортизация нормалары бойынша шығынға жазу;
- ірі корпорациялардың ғылыми шығындарының көлемін үнемі ұлғайтуға және шағын және орта бизнесті жаңа технологиялар саласындағы инновациялық іске жұмылдыруға бағытталған мекен жайлық салық жеңілдіктерінің жүйесін қолдану;
- ғылыми – техникалық зерттеулерді жеңілдік түрінде несиелендіру және ірі жобаларды үлестік қаржыландыру, венчурлық қаржыландыруды дамыту үшін институционалды жағдайлар жасау;
- аймақтарда инновациялық кәсіпорындар, ғылыми инфрақұрылымдарды құру үшін жеңілдіктер түрінде мемлекеттік мүлікті немесе жерді беру немесе қайтарымсыз беру [17, 10б.].
- Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстық-экономикалық контрабанданың негізгі әлеуметтік-экономикалық және криминологиялық ерекшелі
- Экономикалық өсудің Қазақстандағы үлгісі
- Экономикалықталдау
- Экономикалық тұрақтылық жағдайындағы банк
- Экономика маленьких негосударственнх бюджетных предприятий на примере ОАО «ТФ Культторг»
- Экономика недвижимости
- Экономика отрасли
- Экономика
- Экономика
- Экономика
- Экономика городов и районов Приднестровской Молдавской Республики в 2010 году
- Экономика грузовых перевозок
- Экономика, есеп және аудит
- Экономика и организация деятельности санатория «Чувашиякурорт»