Султанмахмут Торайгыров
Сұлтанмахмұт 1893 жылы,29октябрь күні
қазіргі Көкшетау облысының Қызылту ауданында
туып,төрт-бес жасынан Павлодар облысыныңБаянауылауданындаөседі.Ақынныңарғыатасы
– Торайғырби,елаузындаатыаңызғаайналғанкөптегеншешендік,
билік,сөздеріхалықжадындасақталғанадам.Ақынныңөзәкесі,
Әубәкіратыұмытылып,Шоқпыт, Шоқаатанғанмомынкедейшаруаекен.
Болашақ от ауыз, орақтілдіақыналтыжасындаәкесіненоқып
,хат таниды.ҚаратанығанбаланыосыданкейінкейдеШоқпытөзіоқытып,кейдеауыларасындағымолдағаберіпоқытып,баласыноқуданүзбейді.МолдалардыңішіндеМұқанбіразоқыған,
әдебиеттенхабардар,өзі де жадынанөлеңшығаратынкөңілініңжелі
бар жанекен. Олараб,парсыертегілеріненқазақшаөлеңетіпжазады;біреудімақтап,біреудімазақтапөлеңшығарадды.
Дәрісберетінмолдағаеліктеушішәкірттіңбірі
– Сұлтанмахмұт. ОлМұқанмолдағаеліктеп
он үшжасындаөлеңжазабастайды.Тұңғышжазғанөлеңі
– «Секілдіөмірқысқа жарты тұтам» депаталады.
ТырнақалдыөлеңіндеСұлтанмахмұтөзіноқытушымолдаларды,оқуытуралы,ақындыққаталпыныпжүргеніжайында
сыр айтады.СолкездеБаянауылқаласында
медресе ашылып,Сұлтанмахмұт 1908-1910жылдары
сондаоқиды. Өкініші – Сұлтанмахмұтбұлмедреседекөпоқымайды.Бірқысоқығансоң,
«аузыңасқатигендемұрныңқанар»дегенніңкебікеліп,көзауруынаұшырап,медреседеншығыпқалады.
«Жығылғанүстінежұдырық» дегендей осы
кездежөтелпайдаболады,өкпесіндертшалғаныбайқалады.Ақынныңтеңіздейтолқығанкөңілібасылып,жадап-жүдейді.
1914 жылдыңжазындаСұлтанмахмұтөзініңауылы
– Баянауылғакайтады.Ондағымақсаты –
ауылдабіразуақытболып,қаржыжинапалып,үлкенқалалардыңбірінетағы
да оқуғакетпекболады.Осыойменолелде
бала оқытады.елжастарыноятпақ,оқуға,
мәдениеткеталпындырмақәрекетінекіріседі.
Сұлтанмахмұтәлеуметөмірінетереңдеуқазақоқығандарыменараласады.Соларқұрғанқазақкомитетініңкішіхатшысыболыпқызметістейді,солардыңгазетінеөлең,мақалажазыптұрады.Бірақ,ол
тап болғанортадаұлтшыл-алашордашылоқығандарбасымеді,олардыңәсерінеерді.
Сұлтанмахмұттың «Социолизм» дегенмақаласындаоқу,
мәдениет, ғылым,техникажайлы,қазақхалқыныңілгерідамуы,мәдениетті
ел болуытуралысөзетеді.Ақындүниедегіғылым-білімдіекіжіккеайырыпұғады:
бірі – денеазығы,екіншісі – ар азығы;денеазығы
–техника,аразығы - әділдікдепұғады.Өзгегесолайұғындыруғатырысады.ҚазірЕвропададенеазығыәбденжетілді,аразығыәліжетілеалмайотыр.Аразығыжетілмегендіктенденеазығы,адамдыбақыттыетугетиістіқұралдарадамдықанауға,бақытсызетугежұмсалыпотыр.Ал
ар азығы ер жеткенде,денеазығыадамдыбақыттыетугежұмсалады,адамжеңілкүнкөретінболады.Адамныңақыл-ойымен,күшқуатыменжасалғанқұралдар
– денеазығыадамқоғамынгүлдендіруге,
адамдыбақыттыетугежұмсалады-дейдіақын.ЯғниСұлтанмахмұтғылым,техниканыекітүрліжолмен
– капиталистікжәнесоциолистікжолменпайдалануғаболатынынаңғарды.Алдыңғыжолдыдаттады,кейінгіжолдыдәріптеді.Ақынарманы
да соңғысы. Алашордаұкіметі Колчак өкіметіменресмибірігіп,әскерін,қару-жарағынсоғанберіп,Советөкіметінеқарсысоғысбастағанкезде,яғни
1918 жылдың июнь айындаСұлтанмахмұтемделемдепеліне,Баянауылғакетті.ОлкездеСібірде,БаянауылжағындаКолчак,алашордаүкіметіүстемдікжүргізіптұреді.Ақынолардыңқызметінеқатыспады.Емделді,үйіндежатыпөлең,поэмаларжазды,елеусізмұғалімболыпқызметатқарды.
Торығыпжүргенкезінде,өзауылындажатқандаСұлтанмахмұтсаяси-әлеуметтік,
философиялықкітаптарды, социолизмжайында,
соғыс, революция жайындакөпнәрселероқиды.
БұлоқығандарыСұлтанмахмұтқазорәсеретеді:білімінтереңдетіп,
көзқарасынкеңейтеді; көп ой салады; күшбереді.Бұлкездесоциолизмдегенмақала,
« Осы әділдікпе?», «Неге жасай-мын?», «Адасқанөмір»,
«Кедей», «Өңбе,түспе?», «Дауылдағыәбігер»,
«Ғайсакім?» дегеншығармаларжазады. Ақынбұлшығармалардадүниеге,заманғаүміттеніпқарайды;
оныңалданжарқынболашақкүтетіні ,демократиялық-революциялық
ой-пікірі,көзқарасыайқынкөрінеді. 1919ж
декабрь айында Колчак үкіметіқұлап, Сібірде,
Павлодар, Баянауылжағында Совет өкіметіорнайды.
Осы кездеолмұғалімдіктітастап, Павлодарғабарады.
ЖигеровСұлтанмахмұттыШідертіболысынареволюциялықкомитеттіңбастығыетіпжібереді.
Оған ел ішінде Совет өкіметініңжолын,саясатынтүсіндіруді,сайлаужүргізудітапсырады.
Шідертіболыстықреволюциялықкомитеттіңбастығыболыпекі-үш
ай істегенненкейіноныңежелгіауруымеңдейді,төсектартыпжатыпқалады.Ауырып
жатып,1920жылдың алғашқыайларында, ол «Айтыс»
деген поэма бастайды.Бірақолшығармасыаяқталмайқалады.
СұлтанмахмұтШідертідесырқаттанғаннан,
үйіндеауырыпжатып, 1920жылы, 21май күні,
27жасында өлді, тіптіжастайкөзжұмды.Қыршынкетті.
Ақыншығармашылығыныңбірімен-бірітұтасыпжатқанекітүрлінегізгіқасиетібар.Ол
– шығармаларыныңреалистігі мен халықтығы.
Жазушышығармаларыныңтақырыптарытүгелдейшынөмір,қазақхалқыныңСұлтанмахмұттұсындағытұсындағыөмірі.СұлтанмахмұтшығармаларыныңжиынықазақхалқыныңҰлы
Октябрь социолистікреволюциясынанбұрынғы,революцияжылдарындағықоғамтіршілігінің,дүние,қоғамтануының,әдет-ғұрпы
мен мінез-қылығыныңәрінағызшындығы,әріәділсыны,халықтың
ой арманытілек-мақсаты.Сұлтанмахмұтреволюцияданбұрынғыбірсыпыраөлеңжырларындақамығып,
қайғырады,қайғы-шердішертеді.Оныңаяқзар,мұң,қайғы,уайым,өкініш,налуболыпкеледі.Ақынбұлардыңбіріндежекеадамныңбасынатүскенқайғы
–қасіретті,мұң-шердіайтып,мұңданса,екіншісінежалпыхалықтың,еңбекшібұхараныңбасындағыауыртпалықты,аянышты
халды айтыпзарлайды. Сұлтанмахмұттыңтағыбасқабірқатарөлең,поэмаларындахалықбасындағыауыртпалықты,жалшы,малшыныңжоқшылығын,аянышшеккен,кекті,шерліадамдардыңкөзіменбейнелейді.
Сұлтанмахмұтшығармаларыныңнегізгіқасиеті
– олардыңреалистігі мен халықтығы.Ақынқазақхалқыныңөзтұсындығыөмірін
бар шынайылықпенбейнеледі.Қазақхалқының
Октябрь революциясынадейінгі,кейінгіқоғамдықөмірініңкөкейтестікөптегенкүрделімәселелерінқозғады.
Соныңбаршасынхалықтыңтұрғыданбаяндады.С.Торайғыровқиян-кескікүрес-көтерілістер,
сұрапылсоғыстар,ұлыреволюциялардәуіріндежасады.
Өззаманыныңазамат та, асқанойшылақыныболды.
Өзұлтыныңұлыорысхалқынанүлгі-өнегеалып,ілгерідамуы,саясат,шаруашылықпен,
мәдениетжағынантегісжетілуіжолындакүресті.БұлжағынанолұлыАбайдыңжолындамытушы.
ЖҮРЕК
Туламашы, жүрегім,
Барасыңтулапкіміңе?
Тар тағдырдыңтасқыныСу толтырғанініңе.
Дүниеніңтұрмысынанөтіпжүрек,
Мененкетіп, азаптанқұтылжүрек.
