КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақ халқы мен мемлекетінің
қалыптасу процесін қазақ жүздерінің
тарихынан Түркістан генерал-губернаторлығына
қарасты Жетісу облысының құрамындағы
Қапал , Верный, Жаркент, Лепсі уездерінің
территориялық сипаттамасы. Дипломдық
жұмысқа Жетісу облысының құрамындағы
Қапал , Верный, Жаркент, Лепсі уездерінің XIX ғасырдың аяғы
XX ғасырдың басындағы қазақ ру-тайпаларының
құрылымы мен орналасуы талдауға алынады.
Тақырыптың өзектілігі. Кез келген мемлекеттің негізгі
тірегі және басты байлығы сол елді құраған
халқы болып табылады. Ал сол халықтың
алға қарай адымдап
дамуын зертеуде тарих ғылымының алар
орны ерекше. Себебі, тарих халықтың өзін-өзі
тануына жэрдемдесіп, ұлттық намыс, ел
бірлігі және мемлекеттік мүдде деген
үғымдарды қастерлеуге, ұлттық құндылықтарды сақтауға үйретеді.
Ұлттың шынайы тарихы ұлттық идеологияның
қалыптасуының да негізгі қайнар
көзін құрайды. Сондықтан тарихи білім
беруге үздіксіз көңіл
бөлінуі қажет. Қазақ халқы ғана емес,
бүкіл түркі жұртын терең де бай тарихы
жоқ қауым етіп көрсетуге тырысқан евро
центризм идеалогияға негізделіп төл тарихымызды
тура қорытып, түсінуге кедергі болатын
түрлі қиындықтар туғызуға біраз күш салды.
Қазақстанның тәуелсіздік алып, егемендікке
жетуі халқымыздың ұлттық сана-сезіміне
қорғау салып аға ұрпақтардың түрлі тарихи
кезеңдердегі қызметін, күрделі тарихи
оқиғалар мен процестерге байланысты
ұстанымын неғұрлым тереңірек түсінуге
жол ашты.
Тарихи
жадтың қайта жаңғыруы еліміздің тарихшыларына
тәуелсіз Қазақстанның шынайы тарихын
жазып, соның негізінде жаңа, жасампаз
тарихи сана қалыптастыру
міндетін жүктеді. Еліміздің Президенті
Н.Ә. Назарбаевтың дұрыс атап көрсеткеніндей,
«тоталитаризмнің психологиялық зардаптарынан
арылу біздің болашақты жобалау үшін ғана
емес, өткенді жаңаша түсіндіру үшін де
қажет»[1, 296 б.]. Еліміздің жүріп өткен жолын
тура да терең қорыту ісінде жеке территориялық
- әкімшідік аймақтардың тарихи даму ерекшеліктерін
ғылыми талдауға алудың маңызы зор. Сол
арқылы елдің бай да көп қырлы тарихын
неғұрлым дәлірек түсінуге жол ашылмақ,
және сонымен бірге ел өмірінде түрлі
тарихи кезеңдерге бастау алған үрдістердің
себеп -салдарын анықтауға мүмкіндік тумақ.
Қазақстанның территориясында
көнеден келе жатқан шаруашылықтың
басты түрі көшпелі және жартылай
көшпелі мал шаруашылығы болды.
Әрине, Қазақстанда жер өңдеу
жұмыстарының да негізі ертеде
болған Бірақ, олар шаруашылықтың
бұл түрімен айналыса қоймады.
Ал мал шаруашылығына келсек,
ол XX ғасырдың басына дейін қазақтардың
өмірінде негізгі роль атқарды.
Көшпелі мал шаруашылығының ерекшелігі
- малды жыл бойы жайылымда ұстау болып
табылады. Шаруашылықтың бұл түрі тұрақты
қыстаудың болуын және малды маусымдық
жайылымға жаюды қажет етеді: көктемгі,
жазғы, күзгі жайылымдар және қыстау.
Көшпелі шаруашылықты
жүргізудің мұндай тәртібі көп
ғасырлар бұрын қазақ халқы
қалыптаспай тұрып орнаған. Алайда,
ол этникалық прцестердің бір
бөлігі болғандықтан, тайпаның тарихымен
тығыз байланысты болды. Қазақстанның
ұлан-байтақ территориясы оның
әр аймағында белгілі бір тайпалар
шоғырланған табиғи-экономикалық
аймақтардың қалыптасуына себеп
болды. Міне, қазақ қоғамы мен
мемлекетінің даму ерекшелігін
түсіну үшін тайпалар туралы
қысқаша болса да айту керек.
Қазақ елінің
Патшалық Ресейдің қол астына қарауы және
оның тарихи ата мекенінің бөгде мемлекеттің
меншігі болып жариялануы билік жүйесіндегі
құрылымдық өзгерістермен қатар, қазақ
даласында қалалық орталықтар мен кәсіпкерліктің
қалыптасуына жағдай туғызды. Үдеріс толқынында
уездік қалалар өмірге келді. Олар белгілі
мерзімде бекініс, экімшілік, экономикалық-сауда
орталығы міндеттерін бірдей атқарды.
Өз ретінде бұл өзгерістер аймақтық кәсіпорындар
мен сауданың дамуына, халықтар санының
артуына, көшпелі халықтың мәдени бейнесінің
өзгеруіне өзінше ықпал ете бастады.
Міне осы аталған
жағымды өзгерістермен бірге жергіліті
халық өмірінде қаішлылықты, жағымсыз
қүбылыстар да етек алды. Жаңа орнылған
орыс билігі өз қолына бүкіл әкімшілік
және сот билігін шоғырландыра отырып,
оның қызметін алдымен өз мүдесіне бағындырды,
жергідікті халықты бөліп - жарды, жер
тапшылығын туғызды, саяси құқын шектеді.
Басқаша айтқанда, біз қарап тан мезгілде
әрқилы қоғамдық-әлеуметтік жағдайлары
күрделі де қайшылықты үрдістермен сипатталды.
Бұған қосымша Жетісу өңірі
шекаралық аймақ-тын . Міне бұл жағдай
да оның күнделікті өміріне елеулі ықпалын
тигізбей қоймады. Әсіресе XX ғасырдың
алғашқы он жылдықтарында өңір қауырт
экономикалық және саяси өзгерістер жолында
тұрды.
Тақырыптың деректік қоры. Қазақтардың жүздерге бөлінуі
- тарихи дәрежедегі (категория) мәселе.
Ол әлі өзінің түбегейлі шешуін таба алмай
келе жатыр. Бұл туралы бұрын-соңды әртүрлі
пікір айтушылар, болжаушылар аз болмаған.
Оларды үш тарихи кезеңге бөліп қарауды
жөн көрдік: Қазан төңкерісіне дейінгі,
Кеңес Үкіметі жылдарында және тәуелсіз
Қазақстан кезінде.
Батыс
Еуропа мен Ресей тарихи жазба
әдебиеттерінде, орта ғасырда түріктердің
жүздерге бөлініп орналасқаны
туралы мәліметтер кездеспейді.
Тек, Ресей империясының Қазақстанды
отарластыра бастаған кезеңінен
бастап орыс ғалымдарының, саяхатшыларының
жазып қалдырған деректері бар.
1731 жылы Кіші жүзге келген орыс
дипломаты М. Тевкелев қазақтардың
үш жүзге бөлініп жайласқанын
жазған[2].
«1731 жылдың
аяғында қазақтардың бодандығы
туралы келіссөз жүргізу үшін
Кіші жүзге келген тілмаш М.
Тевкелев Бөгенбай батырдың айтуынан:
«...Қырғыз-қайсақ ордасы үш бөліктен,
атап айтқанда: Ұлы жүз, Орта
жүз, Кіші жүзден (Үлкен орда, Орта
орда, Кіші орда)» деп жазып
алған[3]. Келтірілген үзіндіде М.
Тевкелевтің «тілмаш» дегені
ол Ресей империясының арнайы
Қазақстанға жіберген дипломаты екенін
ескеру қажет. Оның үш жүз туралы жазғанына
қарағанда, Ресей Үкіметінің әлі де болса
қазақтар туралы мәліметтері онша жетік
болмағанға ұқсайды. 1731 жылы Кіші жүздың
ханы Әбілқайыр Ресей империясына бодан
болғаннан кейін, Ресей Үкіметі Қазақстанға
әртүрлі мамандарды, солардың ішінде ғалымдарды
жыл сайын жіберіп жатты. Олар жаңадан
отарласып жатқан жерлердің табиғи-географиялық
ерекшеліктерін, байлығын және тарихы
мен мәдениетін кешенді көлемде зерттей
бастады. Оның үстіне, Ресей үкіметінің
чиновниктері мен әскери офицерлері қазақ
халқының тарихы туралы өздерінің шамасы
келгенше мағлұматтар жинады. Солардың
ішінде шығыстану бойынша маманданулы
ғалымдар да болды. Олардың жазып қалдырған
еңбектерінде Қазақ халқының жүздерге
бөлінуіне де көңіл бөлгені
байқалады. Бұдан кейінгі И.
Кириллов , П.И. Рычков , В.П. Татищев [4],
Г. Волконский, И.Г. Георги, А. Левшин және
т.б. Ресей ғалымдары көбінде қазақтардың
үш жүзге бөлінгеніне үстіртін тоқталған[5].
Мысалы, В.В. Вельяминов-Зернов қазақтың
жүздері ХVІ ғасырдың екінші жартысында
Хақ-Назар ханның тұсында бөлінген деген[6].
ХVІІІ-ХІХ ғғ. Ресей ғалымдарының ішінде
қазақтардың жүздерге бөлінуіне көбірек
көңіл аударған Орынбор генерал-губернаторы
Г.С. Волконский «Қырғыз-қайсақ ордаларының
жай-күйі туралы түсінігінде» жүздер туралы
біршама мәліметтер берген [7.313-б].
Бұдан кейін
Орта жүзге кіретін алты тайпаны
атаған: арғындар, наймандар, қыпшақтар,
керейлер, уақтар және қоңыраттар.Г.
Волконский мәліметі бойынша
барлығы 159 000 отбасы болған[8].
Г.С. Волконский
Кіші жүзді үш тайпа бірлестігінде
қараған: байұлы, әлімұлы және
жетіру. [9].Г. Волконскийдің берген
деректерінде жалпы байұлы 62 400 шаңырақты
құраса, әлімұлы - 53 700; жетіру - 27 600 шаңырақ
болған. Жалпы, Кіші жүзде - 16 700,
ал үш жүзде - 485 100 шаңырақты
құраған[9].
1803-1817 жж.
Г.С. Волконский Орынбор генерал-губернаторы
болып тұрған кезде, қазақтардың
арасынан үш жүзге тиісті деректерді
жинап, жоғарыдағы еңбегін жазған.
Оның қолына түскен мәліметтер
үстіртін, бұрмаланған, шамамен айтылған
ауызекі деректермен шектелген.
Сондықтан да, оның еңбегінде
көрсетілген рулардың, тайпалардың,
жалпы үш жүзді құрайтын қазақтардың
саны жарым миллионға жетпейді.
Кейінгі мәліметтерге қарағанда,
ХVІІІ-ХІХ ғғ. қазақтардың саны
көп болған. 1998 жылы жарық көрген
«Қазақстан тарихында» ХVІІІ ғасырдың
бірінші жартысына тура келетін
қазақтың саны берілген: «Егер
шаңырақта 3 адам болды деген
коэффициентті алсақ, Ұлы жүзде
- 399 000 адам, Орта жүзде - 478 200, Кіші
жүзде - 497 100, ал үш жүзде барлығы
1 млн 374 300 адам болып шығады».
Алайда
Г. Волконскийдің мәліметтерін
түпкілікті мәліметтер қатарына
жатқызуға болмайтынын жазба
деректерде жазылған. Бұл келтірілген
пікірді қолдаймыз. Г.С. Волконскийдің
мәліметінде қазақтардың санын
өте азайтып көрсеткен. Автор
жергілікті халықтың тұрмысымен,
жалпы менталитетімен таныс емес,
тек ел арасынан үстіртін айтылған
деректерге негізделген. Ол кезде
қазақ арасында адам санағы жүргізілмеген.
Тарихымыздан алынған қазақтың үш жүзіне
кірген қазақтың саны 1 млннан асқанмен,
1 шаңырақта 3 адамнан деген коэффициентте
біздіңше өте аз. Орта есеппен қазақтың
бір отбасында 4-5 адам болған.
Қазақтардың
отбасылары ежелден көп балалы
болғанын естен шығаруға болмайды.
Бұл пікір қазақтың мақал-мәтелдерінде
кең сәуеленген: «Балалы үй базар,
баласыз үй қу мазар»; «Алты
ұл туған ананы - Ханым десе
болады»; «Жаман да болса ұрпақ
қалсын - өз орныңда отың жансын»;
«Ержігіт ел үшін туады, Ел
үшін өледі»[10].
Халықтың
қанатты сөзінен келтірілген
үзінділерде қазақтың отбасылары
көп балалы болуды қалағанын
көрсетеді. Барлық халықтар сияқты
қазақтар да ұрпақ қалдыруды
мақсат еткен және елін қорғайтын
ер азаматтарды айрықша көбейтуге
тырысқан. Қазақтың ұлан-ғайыр жерін
қорғайтын ержүрек, халқына шын
берілген патриот перзенттерді
өсірген. Сондықтан қазақтың отбасын
3 адамдық коэффициенттен гөрі, ең
кемінде 5 адамнан санасада көп
болмас. Тек, сонда ғана қазақтың
жалпы санына жақындап қалар.
В.В. Бартольд үш жүздің келіп
шығуы қазақтардың көшпелі шаруашылығының
негізінде пайда болғандығын
жалпылама айтқан[11].
Ш.Ш.
Уәлиханов қазақтың жүзге бөлінуі
ХV-ХVІ ғғ. Моңғол ұлыстарының негізінде
келіп шыққанын, бұл жүздердің
этностары - қазақ халқы екенін
жазған. Қазақтың аса көрнекті ғалым және
ағартушысы Шоқан Уәлиханов мазмұнға
бай және өте қүнды еңбектер қалдырған.
Ол Шығыс халықтарының екінші сорттылығы
туралы, мемлекеттік және өркениеттік
жолмен өніп өсуге
тандаулылардың ғана қүқықты
екендігі туралы ауроцентристік ұстанымдағыларға
қарсы шыға отырып, қазақтардың дүниежүзілік
өркениет тарихындағы орнын анықтай келіп,
орыс отаршыларының қазақтар "мал сияқты
тұрпайы варварлар" деген пікірсымақтарына
үзілді-кесілді жоққа шығарды. Өзінің
тым қысқа өмірінің ішінде ол Орта Азия
мен Қазақстан халықтарының тарихы, жағрапиясы
мен этнографиясына арналған еңбектерімен
қатар қоғамдық-саяси тақырыптарға да
жазған шығармаларын қалдырды. Соның ішінде
Жетісудің тарихына көңіл, бөліп Іле өлкесіндегі
Ұлы жүз қазақтарының саяси, экономикалық
және әлеуметтік жағдайына талдау жасап,
Жетісу үшін тайталасқа түскен Ресей,
Қытай және Қоқан
мемлекеттерінің іс-әрекеттеріне
молынан тоқталады[12].
Ресей
империясы кезінде жазылған үлкенді-кішілі
ғылыми еңбектерде, қазақ халқының
жүздерге бөлінуіне байланысты
пікірлер айтылған. Олардың көпшілігі
халық арасынан жиналған деректерге
сүйенген. Мұндай мағлұматтардың
үстіртін болатыны белгілі. Жоғарыда
келтірілген Г.С. Волконскийдың
еңбегіндегі үш жүзді құрайтын
қазақтардың санын шындыққа жатпайтынын
айтқанбыз. Бірақ олардың ішінде
В.В. Бартольд сияқты шынайы
ғалымдарда болған. Олардың жазған
еңбектерінде пайдаланған деректерге
айрықша мән беріп, ойдың елегінен
өткеріп, одан кейін өздерінің
ғылыми ойын қағазға түсірген.
Солай болса да, олардың көпшілігі
қазақ халқының тілін, салтын
жетік білмегендіктен, әртүрлі ақаулықтарға
жол берген. Сондықтан барлық әдеби, мұрағат
мәліметтеріне сын көзбен қарап, олардың
ішіндегі өте қажетті жақтарын ғылымға
пайдаланып бару қажет [13].
Кеңес
Үкіметі тұсындағы ғалымдар қазақ
халқының жүздерге бөлінуін өздерінен
бұрын жарық көрген ғылыми
еңбектерге негіздеп, осы өзекті
мәселеге біршама көңіл бөліп,
өздерінің болжамдары мен пікірлерін
білдірген. М. Вяткин В.В. Бартольдтың
жүздерге берген тұжырымын қолдап,
оған саяси сипат бере келіп,
жүздердің келіп шығуын ХVІ
ғасырға жатқызған [14]. «История
Казахской ССР»-дың авторлары
үш жүздің ХVІ ғ. экономикалық-географиялық
қарым-қатынастардың нәтижесінде
пайда болғанын жазған[15]. Х.М.
Әділгереев араб деректеріне
сүйеніп, қазақ жүздері ХІІ
ғ. келіп шықты дейді[16]. Басқа
да әртүрлі пікірлерді жазған
ғалымдар аз болмаған. Олардың
бәріне тоқталмадық.
Ұлы
қазан төңкерісінен кейін Кеңес
Үкіметі орнап, ол 70 жылдан астам
өмір сүрді. Бұл жылдарда Кеңес
Одағына кірген халықтардың тарихында
ұлы жеңістермен бірқатарда оның
кемшіліктері де аз болған
жоқ. Кеңес Үкіметі жылдарын
«Бозторғай қой үстіне жұмыртқалаған
заман» деп айту қиын. Одаққа
кірген ұлттарды «өзара тең»
деген ұран сөз жүзінде айтылып,
іс жүзінде «Ұлы орыс халқы»
билеп-төстеп келді. Ұлттық Республикаларды
орыстасқан сол ұлттың азаматтары
басқарып, оның қимылдағанын екінші
дәрежедегі чиновниктер Кремльге
жеткізіп отырды. Ел билеушілерді
үлкенді-кішілі басқару орындарына
дайындаған кезде, басқа ұлтқа
үйленген азаматтарға кең жол
ашылып, оларды «интернационалдық»
отбасы деп дәріптеді. Осы жағдайда,
чиновниктер қазақтың руға, тайпаға
және жүзге бөлінуіне қарсы
болып, «жеті атасын білмеген,
қазақ емес» деген халық мақалы
ұмытылып, жастар жеті атасын
білмейтіндей болып шықты. Қазір
60-70-тен асқан қазақ азаматтарының бір
талайының жеті атасынан хабары жоқ. Бұл
мәселеге көңіл бөлмейді. Ол біздің халықтың
ғасырлар бойына тұқымды сұрыптап, физикалық
қайратты, ақыл-ойы кең дарынды ұрпақтар
өсіруге зиянын тигізіп келе жатыр. Ата-бабамыз
жеті атадан кейін туысқандық қан тазарып
отыратынын білген ұрпақтарын табиғи
сұрыптап отырған. Осындай жағдайда Кеңес
Үкіметі кезінде: «Жүзге бөлінгеннің жүзі
құрсын!» деген жағымсыз сөзді талай естігенбіз.
Қазақ
халқының ата-бабасынан бері руларға,
тайпаларға және жүздерге бөлініп
өмір сүргенін зерттеуге тыйым
салынған. Сол тақырыппен айналысқан
зерттеушілерге «ұлтшыл» айдарын
таққан. Солай болса да, осы қиыншылықтарға
қарамастан, қазақ халқының келіп
шығуын, рулары мен тайпаларын
зерттеуші ғалымдар болған. Олардың
қатары онша көп емес: М.Б. Ақынжанов,
С. Аманжолов және т.б.
М.Б. Ақынжанов
қазақ халқының этногенезімен айналысқан
ғалым. 1954 жылдың 30 қаңтар мен 6 ақпан күндері
арасында Ташкент қаласында «Научная
сессия, посвященной истории Средней Азии
и Казахстана в дооктябрьской период»
атты ғылыми жиналыс болды. Осы мәжілісте
М.Б. Ақынжанов қазақ халқының этногенезі
туралы сөз сөйлеп, өзінің ғылыми тұжырымына
тоқтала келіп, оған қарсы шыққан В.Ф. Шахматов
пен И. Толыбековтерді сынай келіп, олардың
қазақтардың егіншілік және мал шаруашылық
меншіктерінің бір-бірімен байланысы
жоқ дегенін бекерге шығарды[17]. «Термины
«қыстау» и «күзеу» появляются в арабских
и китайских источниках VІІ-VІІІ вв. н.э.
Если мы согласимся видеть в «қыстау»
частную форму владения землей, то можем
приблизительно определить время появления
частной формы землевладения в VІІІ-ІХ
вв., что совпадает со временем возникновения
феодализма в Казахстане»[18].
Қазақ халқының
тұрмысында «қыстау» мен «жаздау» (жайлау)
және «күздеу» терминдері (атаулары) ерте
замандарда болған. Олардың VІІ-VІІІ ғасырларда
келіп шықты деудің қисыны келіңкіремейді.
Орталық Азияны мекендеген түріктердің,
солардың бір бөлігі қазақтардың жылдың
төрт мезгіліне арналған қоныстары, ежелден
осылай аталып келген. Отырықшылық қолайлы
жерде егін еккен, мал ұстаған және мал
өсіретін аймақтардағы қоныстарын: жаздау,
жайлау, күздеу, қыстау деп, жылдың мерзімдерінің
атымен атаған. Осы аймақтар антикалық
дәуірде басталып, ол бүгінге дейін мәнін
жоймаған. Себебі, өздерінің жайлаған
жерінің шөбін үнемдеп пайдаланған.
М.Б.Ақынжанов
қазақ халқының табиғи-географиялық, саяси,
экономикалық және мәдени жақтарының
негізінде «Қазақтың тегі атты» кітабын
ана тілінде жариялады. Оның көлемі
162 бет болса да, Кеңес Үкіметі жылдарында
өз халқының этногенезисіне қалам тарту
батырлықтың нышаны екенін мойындауымыз
қажет. Өйткені қазақтың рулары мен тайпаларына
және жүзге бөлінулеріне тоқталмайынша,
бұл мәселені зерттеу мүмкін емес. Өйткені
ежелден қазақтар ру, тайпа және жүздерге
бөлініп қоныстанған. Міне, М.Б. Ақынжановтың
қазақ халқының шығу тегі туралы жазылған
еңбегіне коммунистік көзбен қарап, бірқанша
гуманитарлық ғылымның уәкілдерінің сынына
түсіп, авторға «ұлтшыл» айдарын таққан.
Олардың ішінде өзімізден шыққан «қызыл»
тарихшыларда болған. Сондықтан да, Кеңес
Үкіметі жылдарында жарық көрген бес томдық
«Қазақ ССР тарихында», кейінгі «Қазақстан
тарихында» М.Б. Ақынжановтың жазған ғылыми
еңбектері ескерілмей қалғаны кездейсоқ
жағдай дей алмаймыз. Оның айыбы қазақ
халқының ру, тайпа және жүздерге бөліну
тарихын жазғандықтан болса және оның
еңбектері ана тілінде жарияланған.
Тарихымызды жазушылардың көпшілігі орыс
тілінде жазатын әдетке айналып, қазақ
тілінде жазылған еңбектерге немқұрайды
қараған. Орыс тілінде шыққан деректерді
әлі күнге дейін жалықпай, бірінен-бірі
көшіріп жазып келе жатыр. Бұл әлі күнге
жалғасуда. Қазіргі кезде бұл жағдай бара-бара
түзелетін шығар деген үміттеміз. Өйткені
«Қазақ тарихы» қазақ халқы үшін жазылады.
Алдымен осы халықтың тарихына тиісті
ғылыми еңбектер сол ұлттың тілінде жазылып,
ел арасына кең таралуы тиіс. Содан кейін
жарық көрген тарихи еңбектер қажеттігіне
байланысты шет елдердің тіліне аударылуы
керек. Қазіргі кезде үкіметіміз де, халқымыз
да осы пікірді қолдай бастады.
Осындай
жағдайда белгілі ғалым, шығыстанушы
С.Аманжолов зерттелмей келе жатқан
қазақ тілінің диалектологиясы
мен тарихын зерттеп, 1948 жылы докторлық
диссертация қорғап, филология ғылымдырының
докторы дәрежесін алды. Бұл жұмысты
жан-жақты бірнеше жыл зерттеп,
1959 жылы «Вопросы диалектологии
и истории казахского языка»
атты құнды монографияны жарыққа
шығарды. Көлемі - 451 бет. Кітаптың
алдыңғы сөзінде автор: «В основу
данной книги легла докторская
диссертация автора, защищенная
в 1948 году. После этого она автором
несколько раз перерабатывалась
и дополнялась (1949-1950 гг., 1951-1953 гг.,
1954-1955 гг., наконец , в 1956-57 гг.)»[18,6-б.].
Еңбектің нәтижесінде
өте құнды ғылыми еңбекті дүниеге
әкелген. Бұл монография тек
қазақ тілінің тарихына ғана
емес, оның азаматтық тарихына
және қазақ халқының келіп
шығу тегіне байланысты деректерге
бай. Еңбектің үшінші «К истории
образования языка казахской
народности» тарауында жүздердің
тарихына шолу жасап, өзінің
көзқарасын білдірген: «Теперь
перед нами встали вопросы:
что означает само слово «жуз»,
когда и чем вызвано такое
деление у казахов? Однако по
этим вопросам наши историки
опять-таки либо молчат, либо придерживаются
взглядов старых востоковедов, хотя
они и не выдерживают критики».
Ғалымның
бұл айтқанынан ашық-айқын байқалып
тұрғандай, қазақ халқының тарихын
зерттеушілер бұл өзекті мәселелер
жөнінде айтарлықтай ешнәрсе
істемей, тек Ұлы Қазан төңкерісіне
дейінгі ғалымдардың айтқандарын
қайталаумен шектелген. Біздің
тарихшылардың бұл мәселеге немғұрайды
қарауларының себептеріне жоғарыда
тоқталғанбыз.
Сондай
жағдайға қарамастан С. Аманжолов
өзінің зерттеу жұмысында «жүздер»
мәселесіне тоқталмай кете алмаған.
Себебі, қазақтардың алуан түрлі
тұрмыстары ру, тайпалық және
жүздерге бөлініп өмір сүруімен
тығыз байланыста қарағанын былайша
жазған: «Мне кажется, что выяснение
вопроса происхождения или образования
жузов в истории казахов является
весьма важной, неотделимой частью
вопроса этногенеза. Не уяснив
себе эту проблему, невозможно
решить вопрос об образовании
казахской народности и ее
единого языка. Эти вопросы
тесно связаны с образованием
местных территориальных диалектов,
ибо такое деление надо рассматривать
и как обособление более мощной
единицы - союза племен, и как
прочный союз родственных племен,
весьма близких по языку» [18,106-б.]
.
Ғұламаның
осындай ғылыми тұжырымына бірнеше
қазақ тілшілері мен тарихшылары
қарсы шығып, коммунистік идеологияның
бағдарламасына сүйеніп, С. Аманжоловқа
«ұлтшыл, рушыл» деген айдар
тағып, оның ғылыми-творчестволық
еңбегіне айтарлықтай тосқауыл
жасағанына тарих куә. Шынайы
ғалым өзінің зерттеу жұмысын
жалғастырып, қазақ тілін және
тарихын зерттеуге үлкен үлесін
қосып, қазақ жүздерінің келіп
шығуын қолындағы деректерге сүйеніп,
VІІ-ХІ ғасырлар еншісіне жатқызып, олардың
осы аймақта тайпалық одақ құрып, өздерін-өздері
қорғаған деген тұжырымға келген.
Жоғарыдағы
тоқталған М.Б. Ақынжанов, С.
Аманжоловтардан басқа қазақ
жүздерінің пайда болуы туралы
ешкім қалам тартпады. Тек, жалпылама
жүздерді атаумен шектеліп келді:
1941 жылы жарық көрген «Очерки
по истории Казахской ССР», 1943
және 1949 жылдары басылған: «История
Казахской ССР» кітаптарында
жүздердің ХVІ-ғасырда келіп шыққанын
қайталаумен шектелген[19]. Бұл тарихи
кітаптарда қазақ жүздерінің
шығуын қазақ хандарының саяси
бөлшектенуімен және феодалдық
жер иеленушілердің келіп шығуынан
деген тұжырымға келген. Бірақ
бұл пікірлер ғылыми тұрғыдан
дәлелденбеген, қисыны келіңкіремейтін
пікірлер деп қараймыз. Сөйтіп, жүз
мәселесі осылай шешуін таппай
қала берді.
Өткен ғасырдың
70-жылдарында жарық көрген «Қазақ
Совет энциклопедиясында» жүздер
туралы: «Жүз ХV-ХVІ ғасырларда
Қазақстан жерінде қалыптасқан
ру-тайпалық бірлестіктер... Қазақстанның
табиғи ерекшеліктеріне, онда
ежелгі заманнан бері мекендейтін
көшпелі тайпалар мен рулардың
шаруашылық және саяси жағдайларына
байланысты «үш жүз» деп аталатын
бірлестіктер пайда болды»[20]. Келтірілген
үзіндіде жүздердің келіп шығу
уақыты нақты айтылғанмен, оған
этникалық мән беріп, қазақтың
рулары мен тайпаларының саяси-шаруашылық
табиғи ерекшеліктерінің бірлестігі
нәтижесінде келіп шыққаны баяндалады.
Нәтижесінде, қазақтың жүзге бөліну
тарихын зерттеу дағдарысқа ұшырады.
Тарихшы Т. Сұлтанов: «Бізде жүздердің
қашан және қалай құрылғаны
туралы нақты мәліметтер жоқ.
Шығыстың азын-аулақ деректерінде
қазақтар туралы ешнәрсе айтылмайды»[21].
Ғалымның қазақтың жүздерге бөліну
проблемасына шешілмейтіндей қарауы
кездейсоқ емес. Өйткені автор
мәселенің шынайы зерттелмей, тарихи
бұлақтардың ізделмей жатқанын
ескермеген. Оған қоса, автордың
қазақ тілінде жарық көрген
деректерді есепке алмағаны аңғарылады.
Қазақтардың жүзге бөліну мәселесі
осылай шешімін таппай қала
берді.
Сөйтіп, Кеңес
Үкіметі тұсында жарық көрген
ғылыми еңбектерде де бұл мәселе
«жол жөнекей» қаралып, ыждаһатты
зерттелмегенін білеміз. Себебі,
бұл мәселе бойынша айтарлықтай
жаңа деректер жеткіліксіз болған.
Оның үстіне, коммунистік идеология
рулардың, тайпалар мен жүздердің
шығу тарихын зерттеу ісіне
«қырғи қабақ» танытқанын жоғарыда
айтқанбыз. Сол кезеңдегі идеология
мұндай этникалық бөлшектенуді
зерттеу Кеңес Одағы халықтарының
«бірлігіне кері әсер етеді»
деген жалған пікірге сүйенген.
Әсіресе, бұндай керітартпа пікірлерді
елбасқарушы шенеуніктер құрал
ретінде пайдаланды. Олардың «жүзге
бөлінгеннің жүзі құрысын» сияқты
сөздері қазақ халқының жүздерге
бөліну тарихын, рулар мен тайпаларды
ғылыми тұрғыдан зерттеу ісіне
балта шапқанмен тең болды.
1990 жылы
Кеңес Одағы ыдырап, оның құрамындағы
Қазақ КСР-і өз алдына тәуелсіз
Қазақстан Республикасы болып
құрылғаннан кейін, коммунистік
идеологиялық құрсау құлады. Қазақ
халқының тарихында да жаңа
көзқарастар пайда болды. Бұл егемендігіміздің
арқасы. Егемендік дегеніміз - қызыл сөз
емес, ол құны жоқ асыл ұғым. Ол қазақ халқының
ғасырлар бойы жүргізген азаттық күресінің
жемісі. Оны әрбір саналы қазақ түсініп,
елін, халқын өркениетті күшті елге айналдыруға
атсалысуы тиіс. Осындай жағдайда халқымыздың
шынайы тарихын жазуға мүмкіндіктер туды.
Кеңес үкіметі тұсында, соңғы уақытта
жарық көрген еңбектерді сараптап, толықтырып,
ой елегінен өткізіп, қазақтардың жүздерге
бөлініп мекендеуін шынайы ғылыми деректерге
сүйеніп жазуымыз керек.
Бұрын жарық көруі
қиынға соғатын деректер жарыққа
шыға бастады. Жүздер тарихы
«Қазақ шежіресі хақында»[22] атты
еңбек те және бес томдық
«Қазақ ССР тарихы» 1996-2000 жылдардан
бастап «Қазақстан тарихында» (бұрынғы
Қазақ ССР тарихының 1, 3 - томдары)
азын-аулақ өңделіп, жарық көрді.
Оның ІІ томында: «Қазақ жүздері.
Этникалық аумақ» деген арнайы
тақырып берілген. Мұнда жүздер
тарихына біршама кең тоқталуға
тырысқаны байқалып, оған мынандай
анықтама берген: «Кез келген
этноәлеуметтік организмнің (ЭӘО)
өз аумағы шегінде экономикалық
байланыстардың белгілі бір қауымдастығы
болады. Қазақ халқы мен оның
этникалық аумағының құрылу, қалыптасу
дәуіріндегі белгілі бір шаруашылық-мәдени
үлгі (ШМҮ), этносаяси процестер негізінде
қалыптасқан ірі этноаумақтық
тайпалар бірлестіктері (немесе
одақтары) - жүздер этноәлеуметтік
организмнің жоғары санаттарының
бірі болды. Қазақтар тарихындағы
мұндай бірлестіктер - Ұлы жүз,
Орта жүз, Кіші жүз»[23].
Бүгінгі таңда
патшалық Ресейдің Жетісу өлкесіндегі
отаршылдық саясатына қатысты зерттеулер
біршама бар болғанымен, оның әскери -
әкімшілік орындарының қызметіне көп
көңіл бөлінбеген. Оның басты себебі әскери
- әкімшілік мекемелерін құрал ретінде
пайдаланған патша өкіметі өзінің империялық
саясатының "көлеңкелі" тустарын
көпшілікке жария етпеуге тырысып бақты.
Отарлау барысын баяндайтын еңбектер
революцияға дейінгі кезеңдерде жарық
көрді. Қазақ елінің Ресей империясының
қол астына өтуінің тарихнамасы өзінің
даму барысында ұзақ және күрделі жолдардан
өтті. Соған қарамастан, осы күрделі Мәселеге
қызығушылық пен ықылас таныту Қазақстан
азаттық алғаннан бері күшейе түсті.
Революцияға дейінгі деректік
материалдардың қүндылығы әлі де
болса өз маңызын жоя қоймаған.
Көптеген фактілерді түрлі ұстанымдағы
көзқарастарды молынан берулерінде
еді. Бұл ретте әсіресе Ресей
саяхатшыларынан қалған мұраның
орны ерекше. Себебі қазақ даласының
Ресейдің қүрамына енуі, оның откен
тарихын зерттеп, табиғи ресурстары мен
өндіргіш күштерін анықтауды қажет етті.
Әсіресе, 1861 жылғы реформадан кейінгі
Ресейдің әлеуметтік-экономикалық дамуы
тез қарқынмен алға басып, жаңа рыноктық
қатынаста тез және сеніммен күш алып,
жедел дамып келе жатқан өнеркәсібі мен
саудасы үшін барған сайын арзан шикізат
көздерін талап ете бастады.
Сондықтан
күн тәртібіне отарлық шет
аймақтардың байлықтарын игеру,
олардың ресурстарын анықтау
жэне түбегейлі зерттеу мәселелері
қойылды. Бұл істе орыс географиялық қоғамына
едәуір міндет жүктелді. Патша өкіметі
XIX ғасырдың II жартысында көптеген жергілікті
өлкетану қоғамдарының алдарына Қазақстан
саясаты ұлттық шет аймақтарға ғылыми
экспедицияларды жарақтандырып, бұл өлкелерге
қатысты географиялық, статистикалық,
геологиялық этнографиялық жэне басқа
материалдар жинақтап, оларды өндеп, тиесілі
мекемелерге тарату міндеттерін қойды.Олар
өз еңбектерінде өлкеге жағрапиялық жағынан
ғана емес, сонымен қатар XIX ғасырдың I
жартысында орын алған саяси жэне әлеуметтік-экономикалық
өміріне жалпылама түрде сипаттама береді.
Мәселен, сол ғасырдың 50 жылдарының аяғынан
бастап-ақ өлкеде ғылыми және әскери мақсаттармен
П.П. Семенов-Тянь-Шаньский, Ш.Ш. Уәлиханов,
А. Голубев, М. Венюков, Н. Северцов, А.И.
Макшеев және тағы басқалары зерттеу жұмыстарын
жүргізді [24, 60 б.].
Ал, М.Венюков
болса керісінше Ресейдің отаршылдық
саясатын "орыстардың ұлы өркениеттік
миссиясы" ретінде бағалап, патша
өкіметінің шет аймақтардағы
отарлық билік жүйесін нығайта
түсуіне байланысты өз ұсыныстарын
білдірген [25].
