1.1 Негізгі құралдар, оларды жіктеу және бағалау

Негізгі бөлім 

1. 1. Негізгі құралдар, оларды жіктеу және бағалау.
   2. Келіп түскен құралдардың есебін және оның аналитикалық есебін ұйымдастыру.
   3. Негізгі құралдардың кейбір жекелеген түрлерін есептеудің ерекшеліктері.
   4. Негізгі құралдардың тозуын және амортизациясын есептеу
   5. Негізгі құралдарды есептеп шығару

Қорытынды

Пайдаланған әдебиеттер

                                                              КІРІСПЕ

    Кез – келген өндіріс өз қызметіне құрал – жабдықтарын тартса ғана жүреді, ал ол еңбек заттары (шикізат, материалдар, сатып алынған, жартылай фабрикаттар) және еңбек құралдары (машина, станок) болып бөлінеді. Бұл арада еңбек құралдарының құрамы сыртқы белгісімен емес,олардың өндіріс процесінде атқаратын роліне қарап анықталады. Мысалы, заводтта дайындалған бу қазаны сол зауыт үшін дайын өнім болып саналады. Ал оны орнату үшін сатып алынған субъект үшін осы қазан еңбек құралы болып табылады.

   Инвертарлық объектілер негізгі құралдардың есеп бірлігі болып табылады. Инвертарлық объект күрделі әрі жай болып келеді. Негізгі өқұралдың есебін дұрыс ұйымдастырудың басты шарты оны жіктеу болып табылады. Егер негізгі құралдар несие арқылы сатып алынған болса, онда төленген проценттер ағымдағы шығыстар болып табылады да объектінің бастапқы құнына қосылады.

  Негізгі құралдардың қабылдау – тапсыру (орнына ауыстыру ) актісі негізгі құралдар құрамына жекелеген объектілерді енгізу үшін қолданып жүрген заңға сәйкес. Негізгі құралдарды ақысыз беру (сыйлау) кезінде акт тапсырушы және қабылдаушы объектілер үшін екі дана етіп жасалады.

  Негізгі құралдар бірдей өндірістік немесе шаруашылық жұмыстарға арналған, тнхникалық сипаттамасы және  құны бірдей шаруашылық мүліктің бір типті заттармен, құрал - сайманнан тұрса, олар бухгалтерияда бір мүліктік карточкада жүргізіледі.

  Қазақстан Республикасында  жердің мемлекеттік те, жеке меншік  те түрлері бірдей қозғалып  және танылады. Кез – келген  меншік иесі заңға қайшы келмейтін  кез – келген мәмілені жасауына болады.

   Жерді қысқа мерзімді пайдалану үшін 5 жылға дейін, ал ұзақ мерзімді пайдалану үшін 5 жылдан 49 жылға дейін алады. Жерді қысқа мерзімге пайдалану үшін, оның пайдалану мақсаты көрсетілді.                                                                            

Келісім шарттың жағдайы  бойынша жал ақысы резиденттің  алатын табысынан табыс салығы шегерілген сомадан төленетін болып келісілген.

   Негізгі құрал өндіріс процесіне қатысушымен, жылдар мерзімінің әсерімен, табиғат күшінің әсер етуімен пайдалану процесінде біртіндеп тозады. Моральдық тозудың әсері нәтижесінде табиғи тозу мерзімі келгенге дейін негңзгі құрал жабдықтар түріне орналастырады. Моральдық тозуды болдырмау мақсатындаи негізгі құрал – жабдықтар объектілерін қайта құрып, жаңарту жұмыстарын жүргізеді. Жалға алынған негізгі құралдар бойынша амортизация есептеуді жалға беру шартының немесе шарт талаптарына сай  жалға алушы жасайды.

   Қазақстан Республикасының салық заңдылықтарының белгіленген амортизациялық нормасының шегінде. Шаруашылық жүргізуші субъектісіндегі белгіленген нормалар, салық заңдылығының  нормасынан аспауы тиіс. Қозғалыстағы мүліктер қойылған кепілдік ретінде міндетті түрде мемлекеттік тіркеуге жатады. Лизинг нәрсесін сатушы тікелей лизинг – алушының да, лизинг берушінің де сатушылармен қарым – қатынасы, ынтымақтасқан кредиторлар ретінде жүреді.

   Бухгалтерлік есепте қаржылық лизинг бойында жасалатын операциялар онда қарастырылған келісім – шарттың жағдайына байланысты көрініс табады.

                                                                                                         3

                      I . НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ЕСЕБІ.

                    1.1 Негізгі құралдар, оларды жіктеу және бағалау

Өндіріс процесіне қатысу сипатына байланысты негізгі құралдар өндірістік және өндірістік емес болып екіге бөлінеді.

Негізгі өндіріс құралдарына  өндіріс процесіне тікелей қатысатын  обьектілер жатады,олардың көмегімен  өнімді әзірлеген кезде еңбек  құралдарына әсер ету жүзеге  асады немесе өндірісті жүргізу  үшін қажет материалдық жағдайын жасайды. Негізгі өндірістік құралдардың пайдалануын сипаттайтын шолушы экономикалық көрсеткіші – қор қайтарымы болып табылады, ол негізгі құралдардың бір өлшеміне шыққандығы өндірілетін заттай немесе ақшалай түріндегі өнімді көрсетеді.

Өндірістік емес негізгі құрал-жабдықтар – тұтынуға арналған құрал- жабдықтар. Олар ұғымның мәдени-тұрмыстық қажеттіліктерін ұзақ мерзім бойы өтуге арналған. 

Игілігіне қарай негізгі құралдар меншікті және жалға арнаған болып  бөлінеді.

Меншік дегеніміз – субьектіге тиесілі және оның балансында көрініс табатын негізгі құралдар. Белгіленген мерзімге шарт бойынша басқа субьектіден алынған негізгі құралдар, жалға алынған құралдар болып саналады.Оларды жалға берушінің балансынада есептейді, жалға алушы 001-ші " Жалға алынған негізіг құралдар" баланстан тыс шотынада есептейді. Жалға алу мерзімі аяқталған соң немесе ол аяқталмай тұрып, жалға алушы келісілген бағамен сатып алуына болады. Оларды 2411-ші " Жер ", 2412-ші " Үйлер мен ғимараттар ", 2413 "Меншік және құрал-жабдықтар, өткізгіш қондырғылар", 2414-ші "Көлік құралдары", 2415-ші "Басқа да негізгі құралдар" шоттарының тиісті аралық шоттарында есептейді.

Пайдалану сипатына қарай негізгі  құралдар жұмыс істеп тұрған болып  бөлінеді.Қолданыстағы жұмыс істеп  тұрған негізіг құралдар, әрекет етіп тұрған болып саналады. Жұмыс істемей тұрғандар – бұл жұмысы тоқтатылған немесе басқа жағдайларға байланысты    

                                                                                                                                                                    4

Амортизация ( латының өтеу деген  сөзінен) – тозудың құндық көрінісін  білдіреді.

№ 6 – шы «Негізгі құралдардың есебі» бухгалтерлік есеп стандартына (БЕС) сәйкес, амортизация – активтің қызмет еткен мерзім бойына амлортизацияланған құнды тарту процесі.

Амортизацияланған құн бастапқы құны мен жою құнының арасындағы айырма. Амортизациялық аударымдар әрбір есептік  кезеңнің шығысы ретінде танылады.

Жанадан пайдалануға берілген негізгі  құралдар бойынша амортизация есептеу  келіп түскен айдан кейін айдың бірінші күнінен басталады, ал шығып кеткен негізгі құралдар бойынша – шыққан айдан кейінгі айдың бірінші күнінін бастап тоқтатылады.

Жалға алынған негізгі құралдар бойынша амортизация есептеуді жалға беру шатының немесе шарт талаптарна сай жалға беруші немесе жалға алушы жасайды.

         Негізгі  құралдардың тозуын есептеу үшін 13 « Негізгі құралдадың тозуы  » бөлімшесінің мынандай  синтетикалық  шоттары: 2421 « Үйлер мен ғимараттардың  тозуы », 2423 « Машиналар мен жабдықтардың, өткізгіш тетіктердің тозуы », 2427 « Басқа негізгі құралдардың тозуы » пайдаланылады. 12 бөлімшенің шоттарында (2412 – 2415 шоттар) есептелген негізгі құралдар ай сайын амортизацияланады.

        Ұзақ мерзімге  жалға алынған негізгі құралдар  бойынша амортизациялық аударымдарды жалға алушы жасайды. Амортизация сомасы өндіріс шығындарының есебін жүргізуші 2930, 8045,     7210 шоттардың дебетінде және 13-ші 2421, 2423, 2425, 2427 шоттарының 2-ші « Ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі құралдардың тозуы » деп аталатын аралық шотының кредитінде көрініс табады.

      Сатып алу құнын  төлегеннен кейін ұзақ мерзімге  жалға алынған негізгі құралдар  жалға алушының меншігіне айналады. Мұндай жағдайда ұзақ мерзімге  жалға алынған негізгі құралдардың тозуы 13-ші бөлімшенің 2 – ші

                                                                                                                                      

                                                                                                                                          19

     Қолданыстағы нормалар бойынша есептелген тозудың сомасына 7470-ші « Негізгі емес қызмет бойынша басқа да шығыстар » шоты дебеттеліп,  2421 – 2427 «Негізгі құралдардың тозуы» деген қосалқы шоты кредиттеледі. Негізгі құралдарды әкелгеннен кейін 2421-2427 шотының, 4-ші субшотындағы сомасы дебеттеліп және 2421-2427 шотының, 1-ші « Меншік құралдардың тозуы» қосалқы шоты кредиттеледі.

    Егер шаруашылық  жүргізуші субъект шетел  компаниясының  құрылымдық бөлімшесі болып табылмаса  әкелінген негізгі құрал баланстан тыс шотта есепке алынады. 

                                                                                                                                                                  18

қабылдау  комисиясы көп жағдайда көзбен ( визуально ) анықтайды, не болмаса бастапқы  құнының 0,01 – ден 2,0 % - ке дейінгі сомасы алынады.

 

   Негізгі құралдардың  кәсіпорын ішіндегі орын ауыстыруын  рәсімдеу үшін актіні екі дана  етіп тапсырушы цех қызметкері  толтырады. Алушының және тапсырушының қолддары қойылған бірінші данасы бухгалтериаға тапсырылады, ал екінші тапсырушы цехта қалады.

   Негізгі құралдардың ақысыз төлеу кезінде акт екі дана етіп жасалынады.

   Негізгі құралдарды  басқа субъектіге сату кезінде  актігнің үш данасы жазылады: алғашқы екеуі өткізгіш субъектіде қалады, үшінші дана негізгі құралдарды қабылдаушы адамға беріледі.

  Негізгі құралдар бірдей өндірістік немесе шаруашылық жұмыстарға арналған, техникалық сипаттамасы және бірдей шаруашылық мүліктің бір типті заттарымен, құрал-сайманнан тұрса, олар бухгалтерияда бір мүліктік карточкада жүргізіледі. Бухгалтерия келіп түскен объектіні материалдық жауапты адамға бекітіп, мүліктік карточка ашады, объектіге мүліктік тізімдеу нөмерін беріп, мүліктік тізімге алынады, негізгі құралдарды алу туралы жазбасы жасалынады. Негізгі құралдар келіп түскен кезде, мына төмендегідей шоттар корреспонденциясы жасалынады.

№	Шаруашылық операцияларының  мазмұны	Сома,тенге	Шоттар корресп-сы
			дебет	Кредит
1	Негізгі құралдарды кәсіпорының  өз ішінде орын ауыстыру	200000	2411-2415	2411-2415
2	Негізігі құралдар басқа  заңды немесе жеке тұлғалардан алынды: келісім шарттық құнына ҚҚС сомасына ( тұрғын үй ғимараттарын және жеңіл автомобиль транспорттарын қоспағанда)	150000 24000	2412-2415 1420	3310 3310

 

                                                                                                                                  10

3	Құрылтайшылардың кәсіпорынның жарғылық   капиталына салған салымдарына салған негізгі құралдар кіріске алынды	600000	2411-2415	5020
4	Негізігі құралдар серіктестік, тәуелді және бірлесіп бақыланатын  кәсіпорындар алынды: баланстық құнына ҚҚС (16%) Беруші жақтың есептеген тозу сомасы	250000 40000 100000	2412-2415 1420 2412-2415	3320-3330 3320-3330 2421-2427
	Жиыны (бастапқы  құны)	350000	х	х
5	Тегін алынған негізгі  құралдар кірістелді: баланстық құнына берілген күніне дейін есептелінген тозу соммасы	132000 28000	2412-2415 2412-2415	6220 2421-2427
	Барлығы (бастапқы  құны)	160000	х	х
6	Түгендеу барысында  есепке алынбаған негізгі құралдар анықталды: негізгі құралдардың эксперттік жолмен анықталған қалдық құнына негізгі құралдардың эксперттік жолмен анықталған, бірақ есепке алынбаған тозу сомасына	64000 18000	2412-1215 2412-1215	6220 2421-2427
	Барлығы ( эксперттік жолмен анықталған бастапқы құн )	82000	х	х
7	Кәсіпорынның өзі дайындалған  негізгі құралдары: -негізгі өндіріс цехында -көмекші өндіріс цехында	300000 200000	2412-1215 2412-1215	8110
	Барлығы ( өндірістің өзі дайындаған негізгі құралдар)	500000	х	Х

 

                                                                                                                                        11

уақытша  пайдаланбайтын  негізгі  құрал-жабдықтар.  Қорда тұрғандар болып  жұмыс  істеп тұрған  жабдықтарды  жоспарлы түрде олардың запас бөлшектерін ауыстыру үшін  тоқтатылған  объектілер есептеледі

   Заттық  құрамына қарай  негізгі  құралдар  мүліктік және мүліктік емес  болып бөлінеді. Мүліктікке (заттай ) көрінісі  бар, яғни  санауға  және  өлшеуге  болатындар жатады . Мүліктік  еместерге пайданаланылатын жер, орман алқабы, су ресурстары жатады.

   Әр субъектіде  негізгі құралдар пайдалану мақсатына  және атқаратын  

қызметтеріне қарай  мынандай түрлерге бөлінеді: жер, үйлер ғимараттар; өткізгіш тетіктер; машиналар және құрал-жабдықтар; күш  беретін машиналар және жабдықтар; жұмысшы машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары және қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар; есептеу техникасы; басқа машиналар мен құрал – жабдық; көлік құралдары, құрал – сайман, өндірістік мүлік және жабдықтар; шаруашылық мүлкі; жұмысшы және өнім беретін мал; көп жылдық екпе ағаштар, жерді жақсартуға  (ғимаратсыз) шыққан күрделі шығын; басқа да негізгі құралдар.

  Негізгі құрал  жабдықтардың бастапқы, ағымды, баланстық  сату, жою, тозу және қалдық  құндары болады.

  Бастапқы (тарихи) құны – негізгі құралды сатып алуға немесе салуға кеткен нақты өндіріс шығындарынан, соған қоса өтелмеген салық пен алымдардан,  сондай-ақ орнату, жеткізіп беру,  монтаждау, пайдалануға қосу шығындары, несие үшін пайыздар, және т.б шығындарынан тұрады.

Негізгі құралдардың  бастапқы құны мынадай жолмен анықталады:

 Жер учаскелері бойынша меншік немесе тұрақты пайдалану құқығы- актіде көрсетілген сатып алу құны, қозғалмайтын мүліктер бойынша агенттерге берілетін сыйақы, сатып алу-сату келісімін рәсімдеу бойынша көрсетілген қызметтердің төлемі, жерді мақсатты пайдалануға дайындау бойынша жұмсалатын шығыстар;

 құрастыруды және орналастыруды қажет ететін немесе қажет етпейтін сатып алынған машиналар мен құрал – жабдықтар бойынша- сатып алу құны,   

                                                                                                                                        5

тасымалдау, соның ішіндегі тасымалдау кезіндегі құрастыру, машиналар мен құрал – жабдықтардың  пайдалануға жарамдылығын, т.б тексеру мақсатымен өткізілетін сынақтарға жұмсалатын шығындар. Машиналар мен құрал – жабдықтарды  құрастыру кезінде олардың бұзылғандарына кеткен ағымдағы  шығыстарын қоса есептегендегі жөндеу құны. Егер негізгі құралдар несие арқылы сатып алынған болса, онда төленген проценттер ағымдағы  шығыстар  болып табылады да объектінің бастапқы құнына қосылады;

 үйлер мен ғимараттарды шаруашылық әдіспен салу кезінде: құрылыс материялдары, құрал-жабдықтар, құрылыс машиналары мен механизмдерінің

жұмысы, жұмысшылардың  еңбек ақысы, үстеме шығысының тиесілі  үлесі, сәулетшілер, заңгерлер көрсеткен  қызметінің төлемі, құрылысты салу кезеңіндегі сақтандыруға жұмсалатын шығындар, құрылыс  салу кезеңіндегі берілген кредиттер  бойынша проценттер, құрылыс салу үшін рұқсат алуға

жұмсалатын шығыстар, жобалық – сметалық  құжаттардың  құны, т.б – құрылыс бойынша жұмсалған шығыстардың барлығы да бастапқы құнға қосылады;

 жерді, үйлерді немесе ғимараттарды  біртұтас мүлік ретінде иеленген кезде өз орнымен пайдалану мақсатымен кіріске енгізу барысында бұл объектілердің бастапқы құнын шектеу қажет, өйткені үйлер мен ғимараттардың пайдалану мерзімі шектеулі әрі олар тозады. Ал жерді пайдаланудың мерзімі шектелмеген, сондықтан олар амортизацияланбайды. Тозығы жеткен үйлерді бұзуға  байланысты жұмсалған шығыстан, объектіні бөлшектеу барысында алынған құндылықтарды сатқаннан түскен табысты шегергеннен соң, жердің бастапқы құны есептелінеді;

  мердігерлік әдіспен тұрғызылған үйлер мен ғимараттар бойынша – объектіні тұрғызу бойынша жүргізілген жұмыстардың келісілген құнына құрал – жабдықтарды сатып алуға жұмсалған шығыстар қосылады, егер де оның құны тапсырыс беруші тарапынан төленген болса;

  құрылтайшылардың жарғылық капиталына салынған негізгі құралдар-өздерінің келісілген бағасы бойынша;

                                                                                                                                        6

 субъектінің өзі дайындаған немесе төлем арқылы сатып алынған негізгі құралдар бойынша – сатып алуға жұмсалған шығындардың нақты сомасы бойынша, жеткізу және сатып алынған объектілердің тозу сомасын қоса есептелген басқа да сатып алуға байланысты жұмсалған шығыстар;

тегін алынған  негізгі құралдардың объектілері  бойынша – құжаттарды көрсетілген құны алынады ;

 айырбас  операциясы нәтижесінде алынған  объектілердің – бастапқы құны негізгі құралдардың алынған ағымдағы  құны бойынша анықталады, ал ол негізгі құралдардың берілген ағымдағы құнына түзетулердің көмегімен алынған ақша қаражаттарының сомасына тең болады;

   Негізгі құралдардың бастапқы құны өзгертілуі мүмкін; қосымша салынған күрделі салымдар немесе негізгі құралдардың жарым – жартылай  жойылуы, объектіні демонтаждау негізгі құралдардың жағдайына әсер ететін болса, онда, бірінші кезекте, пайдалы қызмет ету мерзімі қысқартылуы немесе ұзартылуы мүмкін.

 Ағымды құн –  бұл негізгі құралдардың белгілі  бір мерзімдегі нарықтық бағасы  бойынша бағаланған құны.

 Баланстық құн – бұл бухгалтерлік есепте және қаржылық есеп беруде көрсетілетін жинақталған тозу сомасын алып тастағандағы негізгі құралдардың бастапқы немесе ағымдық құны.

 Сату (өткізу) құны  – бірін – бірі жақсы білетін  және мәмілеге келуге дайын  тәуелсіз жақтардың негізгі құралдарды өзара айырбастауына мүмкіндік беретін құн.

 Жою құны – тиімді  қызмет ету мерзімі біткен  негізгі құралдарды жою кезіңде  пайдалану мүмкіндігі бар баасы  бойынша бағаланған бөлшектердің, металл 

сынықтарының және басқа да материалдық құндылықтардың құны.

  Амортизацияланған құн – негізгі құралдардың жою құндарының арасындағы айырмашылығы, ал ол жүйелі түрде амортизациялық жолмен нормативтік қызметіне немесе барлық пайдалы кезеңіне субъектінің шығысы ретінде

                                                                                                                                         7

таратылады,бұл кезде:

• пайдалы кезең қызметі – бұл кезең ішіндегі негізгі құралдары пайдаланудан экономикалық олжа алуда кәсіпорын топшылай;
• нормативтік қызмет кезеңі – бұл кезең ішінде белгіленген нормаға сәйкес кәсіпорын негізгі құралдың тозуын есептейді.

Негізгі құралдардың  есебі 12-ші «негізгі құралдар» бөлімшесінің мынадай мүліктік активтік шоттарында жүргізіледі:2411 «жер», 2412 «ғимараттар мен құрылғылар», 2413 «машиналар, жабдықтар, өткізгіш тетіктер», 2414 «көлік құралдары» 2415 «басқа да негізгі құралдар».

   Сонымен  бірге  2930 «аяқталмаған құрылыс» шотында  аяқталмаған күрделі салымдар, көп  жылдық өсімдіктерді өсіруге  кеткен шығындар, жас малдарды өсіруге кеткен шығындар, бордақылауға кеткен шығындар есептелінеді.

Төлегенов Е. Т « Бухгалтерлік  аппарат жүйелері» Алматы 2001ж 

                                                                                                                                         

                                                                                                                                          8

1.2. Келіп түскен негізгі құралдардың   есебін және оның аналитикалық  есебін

                                  ұйымдастыру

Негізгі құралдар негізінен  өндірістік ғимараттарды және тұрғын үйлерді, құрылғыларды салудан; машиналар, жабдықтар, көлік құралдарын сатып алудан; өз күшімен құрал – саймандар дайындаудан; малдардың төлдерін негізгі табынға ауыстырудан; жас өсімдіктер көпжылдық өсімдіктерге өткеннен жарғылық қорға қосқан үлес нәтижесінде келіп түскендерден қалыптасады.

Негізгі құралдардың  түсуі мынадай құжаттармен рәсімделеді.

  Негізгі құралдарды қабылдау – тапсыру актісі негізгі құралдар құрамына жекелеген объектілерді енгізу үшін; қолданылып жүрген заңға сәйкес олардың енгізілуі ерекше тәртіппен рәсімдеуге тиіс жағдайлардан басқасы, оларды пайдалануға берілуін рәсімдеу үшін; негізгі құрал жабдықтардың бір цехтан екіншісіне орын ауыстыруын рәсімдеу үшін; негізгі құралдарды қоймадан пайдалануға берілуін рәсімдеу үшін, сондай – ақ басқа да субъектілерге берілген кезінде оларды негізгі құралдардың құрамынан шығару үшін қолданылады.

Негізгі құралдарды қабылдауды рәсімдеу кезеңінде субъект жетекшісінің өкімімен тағайындалған қабылдау комиссиясы әрбір жекелеген объектіге бір данадан акт жасайды. Негізгі құралдардың бірінші объектісін қабылдау – тапсыру актісін жасауға тек шаруашылық мүлкінің, құрал – сайманның, жабдықтардың және т.б объектілердің есебін жүргізген кезде, егер бұл объектілер бір типті болса, құндары бірдей болып, бір календарлық ай ішінде қабылданған болса ғана жол тіркеліп акт бухгалтерияға беріледі, бас бухгалтер қол қойып, субъект жетекшісі немесе соған өкілетті адамдар бекітеді.

    Алыс – беріс ( орын ауыстыру ) актісінде, міндетті реквизиттермен қоса, коммисия қызмет ету мерзімін және болжамдық жою құнын көрсетеді. Қызмет ету мерзімін шаруашылық жүргізуші субъекті джербес анықтай алады, яғни ол дербес құралдардың техникалық жағдайынан, нормасынан және басқа да көрсеткіштерінен шығады. Ал болжамдық жою құны негізінен шаруашылвқ жүргізуші субъектінің  есептік саясатында көрініс табуы керек, болмаса оны

                                                                                                                                          9

Бұл мүліктерді бір ғана карточкада есепке алуға рұқсат етіледі. Бұл карточкада бухгалтерияға  келіп  түскен негізгі құралдардың актілері, техникалық төл құжаттары және басқа  құжаттар негізінде толтырылады. Карточкада объектілердің және олардың жекелеген құрлымдық элементттерінің қысқаша техникалық сипаттамасы беріледі, бірақ  сол техникалық құжаттамадағы мәліметтері қайталанбайды. Негізгі құралдарды басқа субъектіге тапсыру  кезінде негізгі құралдардың шығуы туралы белгі  соғуға, сондай – ақ негізгі құрал объектілерінің субъект ішінде орын ауыстыруы кезінде « Негізгі құралдар объектілерінің есептен шығару актісі » негіз бола алады. Құрылысы салынып біткен, жабдықтаулары орнатылған, жөндеу жұмыстары біткен объектілер туралы жазбаларды карточкаға жазу үшін « Жөнделген, қайта құрылған және жаңалаған объектілерді қабылдау – тапсыру актілері » негізінде жазылады.

« Объектінің қысқаша  жеке сипаттамасы » бөлімінде  негізгі объектінің тек негізгі сапалық және сандық көрсеткіштері, сондай – ақ объектінің техникалық құжаттамасында бар мәліметтерді қайталамай, осы объект үшін неғұрлым маңызды екі – үш сапалық көрсеткіштерімен шектеліп, оған қатысты қосымша құрылыстар, бейімдегіш және тиесілі заттар жазылады. Негізгі құралдардың топтама есебі жайында қысқаша жеке сипаттаманы әр объектіге жеке бермей – ақ, мүліктік карточкада есептелген объектілерінің тобына тұтастай береді.

Егерде объектінің сандық та және сапалық та көрсеткіштері айтарлықтай  өзгерсе, онда оларға жаңа карточка ашылуы мүмкін, ал ескі мүліктік карточка анықтама құжаты ретінде сақталады.

Бухгалтерияда толтырылған Мүліктік карточкалардың негізінде негізгі  құралдардың есебі бойынша жасалатын  мүліктік карточкасын Тізімдемеге  тіркейді, ол ( тізімдеме ) негізгі құралдардың жіктемесі бойынша бір данадан жасалады.

Тіркеу кезінде карточкаларды  нөмірлейді, содан кейіннегшізгі  құралдарды жіктік топтары бойынша  сақтайды, ал бұл топтар ішінде – қолдану орындарымен материалдық жауапты адамдар және негізгі құралдар түрлері бойынша

                                                                                                                                         12

көрсетіледі. Карточка әдетте мынадай  бөлімдерден тұрады: « Қолданыстағы негізгі құралда », сондай – ақ « Ағымдағы айда кеіп түскені », « Ағымдағы айда шығып кеткені », « Ішкі орын ауыстырғандағы », « Жөндеудегі », « Қордағы », « Тоқтап тұрғаны ( консервациядағы ) », « Жалға алынған негізгі құралдар », «Архив».

Субъектінің материалдық жауапты адамын бекітілген негізгі құралдардың барлығы бөлімдер ( цехтар ) бойынша негізгі құралдардың мүліктік тізімдемелеріне енгізіледі. Тізімдер материалдық жауапты адамдарда сақталады және жедел мақсаттар үшін қолданылады. Негізгі құралдардың құны туралы тізімдердегі және мүліктік карточкалардағы мәліметтер сәйкес келуі керек. Пайдалану роны бойынша негізгі құралдардың есебі мүліктік карточкалардың бухгалтериядан  жазылып алынған екінші данасы бойынша жүргізіледі. Бухгалтерияның карточкаларындағы мәліметтер негізгі құралдар қолданылатын жердегі мәліметтермен бірдей болулары керек.

Әлібекова Б.А, Тасмағанбетов  Т.А, Омарова А.Ш « қаржы есебі  » Алматы 1998

                                                                                                                                          13