Ағылшын және қазақ тілдеріндегі етістік шақтарының салыстырмалы анализі

   Білім және Ғылым министрлігі

Еуразия Гуманитарлық Институты

Шетел тілдер кафедрасы

 

 

 

 

Дипломдық жұмыс

Тақырыбы: Ағылшын және қазақ тілдеріндегі етістік шақтарының салыстырмалы анализі

 

 

 

 

 

            Орындаған: Ғылыми жетекші:  

аға оқытушы ҚосжановаА.С.

ИЯСК  3 - 1 тобының студенті

 Байкенова Г.Е.

 

 

 

 

 

 

Астана - 2008 жыл

ЖОСПАР

Кіріспе …………………………………………………………………………....3

Ι  Ағылшын және қазақ тілдеріндегі етістік шақтарының грамматика саласында алатын орны

1.1  Грамматика және оның саласы - морфология …………………………......6

1.2 Ағылшын және қазақ тілдеріндегі етістік сөз табы………………….……10

1.3 Ағылшын тіліндегі етістік шақтарының жалпы қолданылуы …………....13

ΙΙ  Ағылшын және қазақ тілдеріндегі етістік шақтарының салыстырмалы анализі

2.1 Ағылшын тіліндегі шақ категорияларының жасалу ерекшеліктері ……..28

2.2 Ағылшын және қазақ тіліндерінің шақ категорияларын салыстырмалы тұрғыда зерттеу ……………………………………………………………….....31

2.3 Ағылшын және қазақ тілдеріндегі етістіктің шақ категорияларын салыстыру ………………………………………………………………………..47

ҚОРЫТЫНДЫ…………………………………..………………….………….64

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ………………………....…...66 
ҚОСЫМША

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

  КІРІСПЕ

     Қазіргі кезде шетел тілін ана тіліне сүйене отырып, ана тілмен үйренетін тілдің ерекшеліктерін салыстыра оқыту кең қолдау табуда.

 Зерттеу жұмысының тақырыбы. «Ағылшын және қазақ тілдеріңдегі етістік шақтарының салыстырмалы анализі»

  Зерттеу жұмысының өзектілігі. Бұл зерттеу қазіргі заманның талабы ретінде ағылшын тілінің етістік шақтары мен қазақ тілінің етістік шақтары арасындағы ерекшеліктерді табу, салыстырмалы талдау жасауды талап етеді. Салыстырмалы тілдердің практикалық және теориялық денгейін жоғарылату арқылы, осы тілдерді меңгерту әдістерін жеңілдету жолдары зерттеледі. Салыстырмалы тілдердегі етістік шақтарын теориялық және практикалық тұрғыда салыстыру барысында жеке – жеке айырмашылықтарын нақтылап көрсетпеген.Мол себептен ағылшын және қазақ тілднріндегі етістік шақтары тереңнен, кең ауқымды зерттеуді талап етеді. Бұлайша зерттеу ана тіліміздің ағылшын тілдері жүйесіндегі орнын белгілеуге, жекелеген морфологиялық көрсеткіштердің  өзгеру тетігін, сол арқылы тілдің грамматикалық құрылысының даму үрдісін айқындауға себін тигізеді.

Зерттеудің  нысаны. Зерттеу жұмысының негізгі нысаны – ағылшын және қазақ тілдерінің шақ категорияларын салыстырмалы түрде талдау.

Зерттеудің мақсаты. Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты – ағылшын тіліндегі етістік шақтарының қазақ тіліндегі етістік шақтарымен салыстыру арқылы, олардың арасындағы ұқсастықтары мен айырмашылықтарды табу. Етістіктің негізгі тақырыптық түсінігін ағылшын және қазақ тілдерінде салыстыра отырып көрсету.

Зерттеудің  міндеттері. Зерттеудің аталған мақсатына байланысты төмендегідей міндеттерді шешу көзделді:

- етістіктердің шығу тарихына, жазған филологиялық ғалымдардың жұмыстарына, зерттеулеріне назар аудару.

-   қазақ тіліндегі етістік мағынасының әр түрлі қалыптасқан тұжырымдарға

шолу жасау  және жеке мәселелерге зерттеу нысанына қатысты өз пікірімізді

білдіру;

-   етістік шақтарының және олардың ағылшын тілі мен айырмашылығын салыстыру арқылы, ерекшеліктеріне тоқталу;

Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы.

- «Сөздіктегі» етістік түгелдей дерлік талдауға түсіріліп, олардың лексика – грамматикалық мәні анықталды; 

 -  ағылшын тіліндегі етістік тұлғаларының қазақ тілімен ортақ және айырым белгілері анықталды;

- ағылшын және  қазақ тілдеріндегі морфология  ұғымының шығу тегі, қалыптасу  жолдары анықталды;

- жұмыста тұңғыш  рет ағылшын және қазақ тілдеріндегі  шақ категорияларының морфологиялық  табиғаты, құрылымы арнайы зерттелді;

Зерттеудің  дереккөздері. Е. М. Арын «Қазақ тілі» энциклопедия Алматы, 1998; С. Исаев «Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар» Алматы, 1992; Г.Рысбаева «Ағылшын тілі грамматикасы» Алматы, 2006 т.б. қазақ және ағылшын тілі грамматикалары.

Зерттеудің әдістері. Зерттеудің негізгі әдісі ретінде ағылшын тілі мен қазақ тілі арасындағы салыстырмалы әдісті таңдау, жұмыстың мақсаты мен міндетіне тікелей байланысты болды. Сондай - ақ, сипаттау қажетті мәліметтерді саралау, ұғымдарды жинақтау, пікірлерді қорыту әдістері қолданады.

Жұмыстың  теориялық маңызы. Зерттеу материялдарын, ағылшын тілін қазақ тілімен байланыстырып оқытатын  арнаулы жалпы теориялық курстарға, оқулықтарға, салыстырмалы сөздіктер жасауға пайдалануға болады.

Жұмыстың практикалық маңызы.

Ағылшын және қазақ  тілдерінде оқитын арнулы курстарға  практикалық жағынан зерттеу  жұмысының нәтижелерін қазақ және ағылшын тілдерінің грамматикасына байланысты курстар, семинар сабақтары үшін, студенттердің дипломдық, курстық жұмыстары үшін көмекші құрал ретінде

пайдалануға болады. 

Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы 60 беттен тұрады. Оның ішіне кіріспе, екі тарау, пайдаланылған әдебиеттер тізімі және қосымша кіреді.

      

               

 

  

    

       

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

         Ι Ағылшын және қазақ тілдеріндегі етістік шақтарының   грамматика саласында алатын орны

1. Грамматика және оның саласы - морфология

     Тілдің  грамматикалық құрылысын тануда  да, оның негізгі мәселелерін  анықтауда да әрі таяныш, әрі нысана тұтатын негізгі грамматикалық ұғымдар бар. Бұл ұғымдарды ажыратпайынша тілдің грамматикалық құрылысының сыр - сипатын түсіну де,анықтау да қиын болады.

     Адам  өзара сөйлескенде жеке лексикалық  сөз арқылы білдіруге болмайтын  неше алуан мағыналардың бәрін де тек грамматикалық амал – тәсілдердің көмегі арқылы ғана түсінікті етіп айта алады. Ендеше грамматикалық тәсілдер де лексикалық тәсілдермен қоса – қабат қолданылатын аса қажетті тәсілдер болып саналады.

      Әрбір тілдің өзіне тән грамматикалық әдіс – тәсілдерінің жиынтығы тілдің грамматикалық құрылысы деп аталады. [38, 10]

       Грамматика ғылымы  ( грек. Grammatike ( techne ) – әуел бастан әріптерді оқи алу және жаза білу өнері, gramma  - әріп деген ұғымды білдіреді. Тілдің грамматикалық құрылысын, оның заңдылықтарын зерттейтін, яғни тілдегі сөз таптарын, олардың түрлену жүйесін грамматикалық тұлғалары мен категорияларының, сөздің бір – бірімен тіркесу тәсілдері мен түрлерін, сөз тіркестері құрылысын, сөздердің сөйлемдегі қызметін, сөйлем жүйесін зерттейтін тіл білімінің бір саласы.

       Қазақ тілінің алғашқы грамматикалары ХΙХ ғасырдың екінші жартысынан орыс тілінде жарық көрді. Олар: ТерентьевМ.,Грамматика турецкая, персидская, киргизская и узбекская, СПб.,1875; МелиоранскийП.М., Краткая грамматика казак - киргизского языка, фонетика и этимология, ч. Ι.,1894, ч. ΙΙ., 1897 т.б. еңбектері жарық көрген. Тексеру объектілерінің осындай ерекшеліктеріне қарай, грамматика ғылымы морфология және синтаксис деп аталатын екі салаға бөлінеді. [8, 83]

 Морфология - сөз  және оның формалары туралы ілім. Сөйлеу дағдысында әр сөз сөйлем ішіндегі өзге сөздермен белгілі заң бойынша әрқилы қарым – қатынасқа түседі де, әлденеше қилы өзгеріске ұшырап, әр алуан қызмет атқарады. Морфология осындай сөздерді жеке - жеке қарамай, жалпы сөз атаулыны алып, оларды белгілі топтарға бөліп, сол топ – топтың әр қайсысына тән жалпы грамматикалық сыр – сипатын анықтайды. Соның арқасында сөздердің әр тобының өзіне лайық жалпы грамматикалық мағыналары мен грамматикалық формалары айқындалады, сөз таптары ажыратылады, әр сөз табына тән категориялардың сыр – сипаттары ашылады. Осындай талдаулардың нәтижесінде сөздің жасалу, түрлену, өзгеру жүйелері, сөздің бөлшектнуі және олардың әрқайсысының грамматикалық мағыналары мен қызметтері анықталады – деп ғалым Ысқақов Ахмеди айтса, [38, 10] М.Ә. Қараевтың еңбектерінде «Морфология сөзді, сөздің тиісті бөлшектерін, олардың мағыналары мен қызметтерін талдайды. Сөйлеу дағдысында әр сөз сөйлем ішіндегі өзге сөздермен белгілі заң бойынша әр - қилы қарым - қатынасқа түседі де, түрлі өзгеріске ұшырап, әр алуан қызмет атқарады» -  делінген.    

     Әрбір сөздің өзіне тән тұлғасы бар. Сол тұлға арқасында әр бір сөз бір бүтін жиын ретінде қызмет етеді. Сөздің құрамының әр түрлі болуы оның бөлшектеріне байланысты. Сөздер кейде түбір қалпында қолданылса, кейде оларға түрлі қосымшалар жалғану арқылы жұмсалады. [22, 71]

     Морфология  сөзді, сөздің тиісті бөлшектерін  олардың мағыналары мен қызметтерін  талдайды.

     Морфология  сөзді оқшау қарамайды, оны басқа сөздермен байланыстырып  қарастырады, олардың қарым – қатынасын анықтайды. Бірақ морфология сөздерді, олардың қарым – қатынастарын сол тілдің жүйесінің қалыпты бір көрінісі, бөлшегі ретінде талдап, оларды бір – бірімен ұштастырып қарайды. Өйткені сөзден сөз тудыру, сөзді түрлендіріп өзгерту, сөз бен сөзді жалғастыру сияқты амал - тәсілдер - әрі әбден қалыптасып орныққан, әрі үнемі қолданылатын дағдылы, жүйелі құбылыстар. Сол себептен морфология тіліміздегі әрбір жұрнақты, әрбір жалғауды я болмаса басқа бір морфологиялық құбылысты және олардың әрқайсысының формасын тілдің жүйесімен байланысты, сол жүйеден тарайтын және сол жүйеге барып қосылатын заңды құбылыс деп қарайды.

    Морфология  сөздің формасын да тексереді. Ал сөздің формасы деген ұғымға сөздің негізгі түбірі де, сөздің туынды, біріккен, қосарланған, әр қилы қосымшалар қосылған түрлері де, сөз тіркестері де енеді. Екінші сөзбен айтқанда, сөздің формасы деген ұғым сөзден сөз тудыратын, сөз бен сөзді байланыстыратын тәсілдерді де, сондай - ақ сөзге қосымша мағына жамайтын өзге тәсілдерді де қамтиды. [38, 11]    

          Егер морфология сөзін тереңнен талдап көретін болсақ , ( грек. Morf – түр, тұлға, logos – сөз, ілім) дербес сөздердің грамматикалық мағыналарын тексеретін, грамматикалық сөз тұлғалардың қызметі мен қалыптасу, даму заңдылықтарын зерттейтін  тіл ғылымының бір саласы. Морфологияның негізгі материялы – морфема. Морфология сөздің грамматикалық тұлғаларын жеке бір тілдегі сөздердің диахрондық  ( тарихи даму ) – синхрондық ( қазіргі кездегі ) көрінісімен де зерттейді.

Морфология  сөз тұлғаларының түрленуін, бөлшектенуін, әр түрлі өзгеріске түсуін анықтау  мақсатында салыстыра зерттеу жүйесімен  де айналысады. Сөздің тұлғасы, мағынасы және атқаратын қызметі сөйлем құрамында  ғана анықталатын болғандықтан сөзді синтаксиспен байланысты қарастырады. Демек сөзді лексика – грамматикалық сипаты тұрғысынан айқындайды. Қазақ тіліндегі сөздер морфологиялық тұрғыдан жалаң және күрделі болып екіге бөлінеді. Жалаңдар сөздің түпкі мағынасын білдіретін түбір сөздер де, күрделілер кем дегенде екі сөзден құралатын біріккен, қосарланған, күрделенген (ақ құба, ақ сары) сөздер.

Морфологияның негізгі міндеттерінің бірі - сөздерді белгілі бір сөз таптарына  тәндеп бөлу. Сөз таптарының айқындалуына 30 -  жылдары ерекше үлес қосқан ғалымдар: А. Байтұрсынов, Қ. Жұбанов, Н. Сауранбаев, А.Ысқақов болған. [8, 280] Ал 40 - 50 - жылдары морфологияның әрбір жеке мәселелері арнайы жүргізілетін күрделі монографиялық ғылыми – зерттеудің объектісіне айналады да, осы зерттеулердің негізінде көптеген көлемді еңбектер жарыққа шығады. І. Кеңесбаев, А. Ысқақов, К. Ахановтардың жыл сайын шығып отырған орта, орталау мектептерге арналған «Қазақ тілі грамматикасы» мен Н. Сауранбаевтың педучилищеге арнаған «Қазақ тілі» (1948) және жоғары оқу орындарына арналған «Қазіргі қазақ тілі» (1954) атты көлемді еңбектерімен қатар, морфологияның жеке сөз таптарын әр жақты баяндауға арналған М.Балақаевтың «Қазақ тілі грамматикасының кейбір мәселелері», А.Ысқақовтың «Қазақ тіліндегі үстеулер», Ғ. Мұсабаевтың «Сын есімнің шырайлары», Ә. Хасеновтың «Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімдер», Р.Әміровтың «Қазақ тіліндегі шылаулар», Ш.Сарыбаевтың «Қазақ тіліндегі одағайлар» т.б. зерттеулерін айтуға болады.

60 - жылдары мұндай еңбектер  саны жағынан да, тақырып жағынан да молая түсіп, жеке сөз таптарына байланысты тағыда, көптеген жеке зерттеулер: Ш. Сарыбаевтың «Қазақ тіліндегі еліктеуіш сөздер» (1960); Ж. Шакеновтың «Қазақ тіліндегі сын есім категориясы» (1961) т.б. болды. [8, 281]

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

      1.2 Ағылшын және қазақ тілдеріндегі етістік сөз табы

       Етістік - тіліміздегі сөз таптарының ішіндегі ең күрделі және қарымы ең кең грамматикалық категория. Етістіктің күрделілігі мен қарымдылығы оның аса өрісті лексика – семантикалық сипатымен, бай лексика -  грамматикалық формаларымен, көсіліңкі синтаксистік қызметімен тығыз байланысты.

      Етістіктің лексика – семантикалық сипатының мейлінше өрісті болатын себебі - ол  семантика тек субъектінің іс – әрекетін ғана емес, табиғат ауқымында, қоғам өмірінде ұшырасатын, адамның абстракты ойы мен санасы арқасында туатын неше алуан амал, әрекет, іс, қимыл, қозғалыс, жай, күй сияқты процестерге қатысты ұғымдарды түгел қамтиды. Етістіктің осы бай семантикасы, оның түр – түрі, қашан да болсын, мезгіл я шақ ұғымымен ұштас болады.

      Етістіктің лексика – грамматикалық формаларының бай болатын себебі – ол формалар амал – әрекеттің болу мезгілін, жүзеге асу кезеңін және олардың өту сипатын, яғни бағыты, қарқыны, тынуы тәрізді жайларды бағдарлатады, демек, етістік формалары осы және олардан өзге әр түрлі құбылыстардың көрсеткіштері есебінде қызмет етеді. Бұлардың үстіне, етістіктен етістік тудыратын, есімнен етістік тудыратын синтетикалық, аналитикалық тәсілдердің жүйелерін, олардың нақтылы үлгі нұсқаларын қоссақ, етістік деп аталатын сөз табы форма жағынан орасан бай категория екені ашыла түседі. Шынында да, форма байлығы жағынан етістікке өзге бірдебір сөз табы, солардың ішінде формасы ең бай саналатын зат есімнің өзі бара – бара түсе алмайды.

     Етістіктің лексика – семантикалық мағынасы мен формаларының байлығы оның өзіне тән әр алуан лексика – семантикалық, лексика – грамматикалық және грамматикалық категорияларынан тіпті айқын көрінеді. Мысалы, етістіктің өзіне лайық сөз тудыру жүйесі, ол жүйенің неше қилы формаларымен қата, өзіне ғана тән сөз түрлендіретін де формалары бар. Ал шақ, рай, етіс, амалдың жүзеге асу сипаты сияқты жүйе - жүйе категориялар  - етістктің семантика жағынан ең бай формалары, сондай – ақ, етістіктің өзге семантикалық және морфологиялық формаларынан мазмұндары да, тұрпат түрлері де өзгеше есімше, көсемше деп аталатын категориялары бар. Бұлар, бір жағынан, етістікті басқа сөз таптарынан ерекшелендіретін формалар болса, екіншіден, солармен ұштастыратын айрықша функциялары бар категориялар. Бұл аталған формалармен жарыса өмір сүріп, тіркестегі өзге сөздердің мазмұнына өзінше үлес қосып, қажетіне қарай, олардың формаларына да өзгеріс еңгізіп отыратын болымдылық және болымсыздық, сабақтылық және салттық категориялары да бар. Бұлар етістіктің нағыз грамматикалық сипаттарының белгілі көрсеткіштері делініп есептелінеді – деп Ысқақов Ахмеди етістікті сипаттаған болса [38,222] ғалым С. Арпабековтың «фонетика, лексика, морфология, синтаксис» деген оқулығында, «етістік - заттың қимылын, іс - әрекетін күй жайын білдіретін сөз табы» - деп қысқа ереже берсе. [7,45] Ал Қазақ тілі энциклопедиясында Е.М. Арын етістік сөзінің мағынасын тереңінен ашып әрі кең ауқымда зерттеген. Егер осы зерттеуге сүйеніп қарайтын болсақ, онда «етістік -  қазақ тіліндегі негізгі сөз таптарының бірі.  Оның өзіндік ерекшеліктері мол: семантикалық сипаты сан алуан, грамматикалық қасиеті әр жақты, түрлену жүйесі мен грамматикалық категориялары әр қилы, синтаксистік қызметі мен тіркесу, басқа сөзбен байланысу қабілеті өте кең, құрамы мен құрылысы қат – қабат. Семантикалық жағынан етістік табиғат пен жаратылыс шеңберінде, қоғамдық өмірде адамның абстракты ойы мен санасында пайда бола алатын алуан түрлі қимыл, іс – әрекет, қозғалыс, амал, қалып, жай – күй, ойлау, сөйлеу, көру, есту, бағыт - бағдар беру бейнелеу т.б. процестерге қатысты ұғымдарды білдіреді»  -  деп түсінуге болады. [8, 121]

     Ал ағылшын тіліндегі етістік мағынасын қазақ тіліндегі етістікпен салыстырып көрейік:

Сөз таптарының бірі – етістік ( the Verb ) заттың қимылын, іс – әрекетін білдіретін сөз табын етістік деп  Г. Рысбаеваның Ағылшын тілі грамматикасында осылай деп көрсетілген болса, [ 35, 73]  онда З. Баданбекқызының Ағылшын тілі оқулығына сүйенетін болсақ, Ағылшын тілінің етістігін қазақ тілімен салыстыра отырып, былай деп көрсеткен: «Етістік заттың, құбылыстың – әрекетән білдіретін сөз табы. Етістік ағылшын тілі сөз таптарының ішіндегі ең күрделі, қолданыс аясы кең, аса бай грамматикалық категория. Етістік қазақ тілінде жақтарға, шақтарға байланысты не істейді? Не істеп жатыр? Не қылды? т.б.  сияқты сұрақтарға жауап берсе, ағылшын тілінде де шақтарға, жақтарға байланысты What does (He, she, it(smb.) do? What do I, we, you, they do? What did I, we, you, they, he, she do? тағы басқа сұрақтарға жауап береді, деп З.Баданбекқызы ашып көрсеткен болатын.Атап айтар болсақ әрине қазақ тілі болсын не ағылшын тілі болсын тілдің негізгі грамматикалық ұғымдары зерттелінген. [ 11, 76]

    Т.М.     Жималенкованың еңбегіне сүйенетін болсақ , онда «етістік – ол іс – қимылды, әрекетті білдіретін сөз таптарының бірі» - деп қысқа әрі нақты етіп көрсетсе[ 15, 89], біз нақты әрі түсінікті етіп айтқанын Ю.С. Масловтың еңбектерінен байқай аламыз. Масловтың айтуы бойынша «етістік сөз таптары ретінде, грамматикалық мағынаны тереңнен аша отырып уақыт немесе мезгіл белгісінің динамикалық түрде, ағып қозғалыста болуын білдіреді» [5, 35] - дегендей, яғни осы айтылған ғалымдарға сүйене отырып, етістік туралы өзімізге мынадай түсінік қалыптасты яғни « етістік -  іс – қимыл, мезгіл, уақыт қозғалысын білдіретін грамматика саласындағы сөз таптарының бірі»  Сол себептен етістік формаларының сыр - сипаттарын бір - біріне байланыстырмай, алды - алдына талдау, қашан да болсын , ағат болмақшы деп түйіндейміз.

 

 

   

 

 

 

 

 

       2.3 Ағылшын тіліндегі етістік шақтарының жалпы қолданылуы.

  Ағылшын тіліндегі етістік шақтарының жалпы қолданылуы деп айтылу себебі , ағылшын тілі етістігі әр шақта өзіне тән ерекшеліктер арқылы ғана қолданылады. Енді біз ағылшын тіліндегі етістік шақтарын жеке – жеке қарастырайық:

    The Present Simple шағының болымды, болымсыз және сұраулы түрінде қолданылуы. Етістіктің жалпы осы шағының болымды түрі to демеулігінсіз үш жақта да жіктелетін негізгі етістіктерден жасалады:

 

 I Speak

You speak

He speaks

She speaks

We speak

You speak

They speak

Мен сөйлеймін

Сіз сөйлейсіз

Ол сөйлейді

Ол сөйлейді

Біз сөйлейміз

Сіздер сөйлейсіздер

Олар сөйлейді

 

The present simple шағында етістікке үшінші жақта, жекеше түрде  - s, - es жалғаулары жалғанады:

     My daughter studies at the University – Менің қызым Университетте оқиды. 

My friend reds cables in the morning – Менің досым жеделхаттарды таңертең оқиды.

- s, - es жалғауларының жазылу тәртібі

3 – жақта жекеше түрдегі етістікке жалғанатын - s, - es жалғауларының жалғануы және жазылуы инфинитивтің (тұйық етістіктің) соңғы әрпіне байланысты болады:

1. Егер инфинитив у – әрпіне аяқталып, оның алдында дауысты тұрса және сөз ұяң немесе қатаң дауыссызға немесе оқылмайтын –е әрпіне аяқталса, онда – s  - жалғауы жалғанады. to play -  plays, to spend – spends, to meet - meets etc.
2. Егер дауысты – о немесе дауыссыз – sh, - ss,-x, - ch, - tch әріптерімен,

әріп тіркестеріне аяқталса, онда  - es жалғанады:

to go – goes

 to wash – washes

to pass – passes etc.

3. Ағылшын тілінде жалпы осы шақта seldom – сирек, often – жиі,   always – әрқашан, ылғи,  sometimes – кейде,  never – ешқашан,  usually – әдетте, generally  - жалпы алғанда, ережеге сай деген сияқты үстеулер қолданылады. Saulet usually comes to school early, She sometimes writes poems.
4. Етістіктің бұл шағының болымсыз түрі do көмекші етістігінен , ал үшінші жақтың жекеше түрінде does  көмекші етістігінен кейін келетін not болымсыз демеулігімен және to демеулігінсіз негізгі етістіктің тіркесуі арқылы жасалады:

Do

          not  + V (infinitive)

Does              

 

He does not study at the University – Ол университете оқымайды.

You do not know him – Сіз  оны білмейсіз.

Қысқарған түрі: do not – don’t, does not – doesn’t

Бұл шақтағы сөйлемнің жалпы сұраулы түрі do, ал ΙΙΙ – жақ жекеше түрде does көмекші етістігінің бастауыштың алдында келуі және одан кейін келетін  to демеулігінсіз негізгі етістіктен жасалады: Do you go to the theatre?  - Сіз театрға барасыз ба? Does he recommend you to see a performance at the theatre? – Ол сізге театрдан қойылымды көруге ұсыныс жасай ма?  Do they live here?  - Олар осында тұра ма?

Past Simple шағының болымды, болымсыз және сұраулы түрінде қолданылуы. Бұл шақтағы етістіктердің (regular – дұрыс, irregular – бұрыс) болымды түрінің жасалуының екі жолы бар.

Regular verbs – Дұрыс етістіктер

Дұрыс етістіктің өткен шақ формасында етістікке – ed, - d жұрнағы жалғанады, ол Past Participle, өткен шақ есімшеге де сәйкес келеді. He stayed at home – Ол өткен түнде үйде қалды. My parents arrived in Britain yesterday

– Менің ата – анам Британияға кеше келді.

Етістіктерге – ed, - d жұрнақтары жалғанғанда төмендегі оқу ережесін есте сақтаған жөн:

а) егер сөз  - d - дан  басқа ұяң дауыссызға және дауыстыға аяқталса , онда – ed, - d [d] болып оқылады:

lived  [‘livd]

stayed [steid]

opened [‘oupәnd]

ә) егер сөз – t, - d дауыссыздарыеа аяқталса, онда ed [d] болып оқылады:

lasted [‘la:stid]

wanted [ ‘wontid]

б) егер сөз қатаң дауысызға аяқталса, онда [t] болып оқылады:

worked [‘wә:kt]

helped [‘ helpt]

Етістіктерге – ed, - d жұрнақтары жалғанғанда сөздердің төмендегі жазылу ережесін білу қажет:

а) егер етістік соңы оқылмайтын – е әрпіне аяқталса, оған тек  - d жұрнағы жалғанады:

to live – lived

to love – loved

to like – liked

ә) егер етістік у- әрпіне аяқталып, оның алдында дауысты келсе, у- өзгермейді:

to play – played

to stay – stayed

to enjoy – enjoyed

б) егер етістік  у- әрпіне аяқталып, оның алдында дауыссыз тұрса, у - і  - ға өзгереді:

to study – studied

to defy – defied

to fry - fried          

Irregular verbs – Бұрыс етістіктер 

Кейбір етістіктердің өткен шақ (Past Simple) формасын сөздегі дауыстылардың алмасуы, сөздің түбегейлі өзгеруі арқылы жасалады да, бұлар бұрыс етістіктер деп аталады: 

to see – saw

to go - went 

to write - wrote  

to bring - brought

to eat - ate

 Ағылшын тілінде жалпы өткен шақта етістіктер жаққа, түрге жіктелінгенімен, өзгермейді. Ал қазақ тілінде етістіктер өткен шақта түрленеді, жекеше, көпше түрлерге бөлінеді.

 

I	saw, went saw, went saw, went saw, went saw, went saw, went	Мен көрдім, кеттім
You		Сіз көрдіңіз, кеттіңіз
He,she,it		Ол көрді, кетті
We		Біз көрдік, кеттік
You		Сіздер көрдіңіздер, кеттіңіздер
They		Олар көрді, кетті

Сөйлемнің болымсыз түрі көмекші Did және болымсыз not демеулігі жекеше, көпше түрде де, барлық жақтар үшін негізгі етістіктің алдында келуі арқылы жасалады:

Did not + V (infinitive)

I	did not work (didn’t work) does not work	Мен жұмыс істемедім
You		Сіз жұмыс істемедіңіз
He,She, It		Ол жұмыс  істемеді
We	did not work	Біз жұмыс істемедік
You		Сіздер жұмыс  істемедіңіздер
They		Олар жұмыс  істемеді

    Сөйлемнің жалпы сұраулы түрі, жекеше, көпше түрде де, барлық жақтар үшін бастауыштың алдынан келетін did көмекші етістігімен, ал бастауыштан кейін келетін негізгі етістк to демеулігінсіз қолданылады:

Did Did Did Did Did Did	I	work? work? work? work? work? work?	Мен жұмыс істедім  бе?
	You		Сіз жұмыс істедіңіз  бе?
	He,She, It		Олар жұмыс  істеді ме?
	We		Біз жұмыс істедік  пе?
	You		Сіздер жұмыс  істедіңіздер ме?
	They		Олар жұмыс  істеді ме?

    The Future Simple шағының болымды, болымсыз және сұраулы  түрінде қолданылуы. Ағылшын тіліндегі   The Future Simple, жалпы келер шақ Ι жақтағы жекеше және көпше түрдегі shall көмекші етістігінен, ал басқа жақтар үшін will көмекші етістігі мен негізгі тұйық етістіктің to демеулігінсіз жасалады:

We shall be busy tomorrow – Ертең менің қолым тимейді

The waiter will bring the menu – Даяшы ас мәзірін әкеледі

He will have milk before going to bed – Ол ұйықтар алдында сүт ішеді Қысқарған түрі:  shall/ will =’ll

    Бұл шақтың болымсыз түрі shall, will көмекші етістіктерінен кейін келетін not болымсыз демеулігінен жасалады.

We shall not stay at home on holiday – Біз демалыста үйде болмаймыз

My son will not study at school – Менің ұлым мектепте оқымайды

I shall not go home tomorrow – Мен ертең үйге бармаймын

Қысқарған түрі: shall not = shan’t, will not = won’t

    Етістіктің бұл шағының жалпы сұраулы сөйлемі shall, will көмекші етістіктері бастауыштың алдынан келуі арқылы жасалады:

Shall we stay at home on holiday – Демалыста біз үйде боламыз ба?

Will he go to France – Ол Францияға бара ма?

   The Present Progressive шағының болымды, болымсыз және сұраулы 

түрінде қолданылуы. Бұл шақтың болымды түрі көмекші to be етістігінің

 жалпы осы шақ  (Present Simple) түрлері мен негізгі етістіктің осы шақ есімше  (Present Participle) түрінен жасалады:

to be + Present Participle (V + ing) = am, is, are + Present Participle

I am writing – Мен жазып отырмын

You are speaking – Сіздер сөйлесіп отырсыздар

He is standing near the window – Ол терезенің жанында тұр

      Етістіктің бұл шағының болымсыз түрі to be етістігінің жалпы осы шақтағы түрлері мен  not демеулігінің тіркесуі арқылы және негізгі етістіктің осы шақ есімше түрінен жасалады: