Сураныс жане усыныс жиынтыгы

Жиынтық сұраныс және ұсыныс.

алатып  нақтылы жиьштык сұраныстың мөлшерін білдірмейді. Жиынтык сұраныс басқадай бірдей жағдайларда бағаиың әрбір ықтимал деңгейі бойынша барлық экономикалык субъектілер са-тып алуы мумкін накты ұлттык шығарылым молшерін білдіреді. Баскаша айтканда, жиынтык сұраныс та жекс және нарықтык сұраныстар секілді экономикалық субъектілер шешімінің ықтимал келешегі тұрғысынан баяндалады.

   Жиыіітық  сүраныс ұғымы шешім қабылдау саласына жатады жэне баскадай бірдей жағдайларда экопомикалық субъектінің баға деңгеиіне қарай шығьш шығару ниетіи айқындайды. Жиынтық сұраныс, егер калған барлык жағдай өзгеріссіз калатын болса, игіліктердің тиістІ мөлшерін бағаның әрбір ыктимал деңгейіиде сатып алуға дайыидығына катысты белгілі бір ұғымды беретін шкаламен, сондай-ақ жиынтық сұраныс шамасының баға деңгейі-не тэуелділігін көрсететін функциямен бейнеленген.

   Жиыитық с.ұраныстың қ^рамды бөліктері. Макроэко-номикалык талдау мақсаттары үшін макроэкоыомикалык субъек-тілердің ұлттық өндірістің жиынтьгқ мөлшеріне қандай сұраныс коятынына қарай жиынтық сүраныстын бірнеше аса ірі кұрамды бөліктеріп боліп көрсету элдеқайда негізді.

Жиынтық сұраныстың (АВ) құрамды бөліктері:

• тұтыну сұранысы (С);
• инвестициялық сұраныс (I);
• мемлекеттің тауарлар мен керсетілетін қызметтерге с^ра- 
  пысы (С);

- сыртқы элем тарапынан таза сұрапыс - таза экспорт (МХ). 
Жиьштык сұраныстыц осы төрт қүрамдас бөліктерін бөліп

көрсету теорйялык жағынан ЖЮ шамасыныд  сомасында аиық-талатын (У= С + /+ О + ЫХ) жиынтық шығыстың біз карастырған тиісті кұрамдас бөліктерімен байланысты.

   Жиынтмқ шығыс ұғымы макроэкогюмикада негізгі  макро-экономикалык субъектілердің (тұтьгнушылар, инвесторлар, мем-лекет, сыртқы элем) қольшдағы табыс деагейігіе қарай нақты жұмсаған (накты жиынтық шығыс) немесе жұмсалуы жоспарла-нып қойылған (жоспарлы шығыс) акшалай сомаға қатысты айты-лады.

5.1. Қазақстан экономикасындагы  жиынтық сұранысгың  қурылымы (%) (1998-2004 жж.)' 

   Тұтьшу  сү-ранысы (С). Тұтыну сұранысы жиынтық сұраныс-тың құрамды бөлігі ретінде - бұл ағымдағы тұтынуға арпалған тауарлар мен көрсетілетін қызметтерге үй шаруашылығының сұранысы. Бұл азық-түлікке, киім-кешекке, үй жалдауға, электр меп газға, медициналық тұрғыдан көрсетілетіы қызмстке және білім беруге, сондай-ак мыңдаған кажстті игіліктергс сұраныс болып табылады. ¥зақ уақытка пайдалануға жарайтын тауарларға (автокөлік, мұздатқыш, компьютер) қатысты сұраныс та тұтыну С-үранысына кіреді. Бү_л жағдайда ипвестициялык, сұрағіыстың бір ку_рамдас бөлігі болып табылатын жаңа тұрғын үйге сұраныс тұтыну сұранысына кірмейді.

   Инвестициялық сураныс (I). Инвестициялық сү-рапыс жиыытық сұраныс і<ұрамьшда - бұл капиталдық немесс инвес-тициялық игілікке сүраныс. Инвестициялық шығысты үй шаруа-шылығы да, фирмалар да жүзеге асырады. Үй шаруашылығының иывестициялық сұраныс үлгілеріне түргын үй цорыныц қолдауы

¹ Қазақстан экономикасындағы жиынтық сұраныстың құрылымы тиісті жылдың ағымдағы бағасында тұтынушылардың, инвесторлардың, мемлекеттің және сыртқы элемнің нақты жиынтық шығысының ЖІӨ-сін пайдаланумен байланысты мэіметтері ыегізінде келтірілді. Мэлімст көздері: Қазақстанның кыскаша статистикалық жылнамасы. Статистикалық жинак / К.С. Абдиевтің рсдакциясымен - Алматы, 2003. - 70 б.; Қазақстанның қысқаша статистика.чык жылнамасы. Статистикалық жинак /К.С. Абдиевтің редакцшюымен - Алматы, 2005.-101 б.

бойынша көрсетілетін цызметтер  мен жаңа түргын үйлерге  сұраиыс жатады. Ал фирманың инвестициялық сұраыысына, 6І-ріншіден, капыталдъщ игіліктерге цатысты сүраиыс, домналық пештер, конвейерлер, компьютерлер мен өндіріс үдерісінде пай-даланылатын көшсгеп озге де капиталдық игіліктер жатады. ЕкіншІден, тауарльщ-материалдық цорга сұраныс: шикізат, аяқ-талмаған өидіріс және сатылуы үшін фирмада сақтаулы жатқан жэне сатып алушыларға үзбей жсткізілуі тиіс дайын тауарлар.

   Егер  инвестиция үғымы күнделікті өмірде компанияның ак-циясып немесе облигациясып сатып алу жайлы сөз қозғалғанда колдапылатын болса, онда макроэкономикада инвестиция не-меое инвестициялық сүраныс түрғын үй сүранысын, жаңадап шығарылған күрдслі жабдыктар мен қор сүранысын қамтиды.

   Макроэкономикадағы  инвестиция - бүл капиталдың бар  қорын толықтыратын немесе тозудың не болмаса амортизацияның салдарыыан істен шыкқандарьшың орнын алмастыратын агын, Бүл бағытта иивестицияның барлык түрі, сондай-ақ олардың жал-пы шамасы жалпы инвестиция және таза инвестиция деп бөлінеді. Жаппы инвестіщия - бұл капиталдық игіліктерге кеткен шығын ағынының жалпы мөлшері, таза инвестиция - бүл оның капитал-дың бар қорын толықтыруға кететін бөлігі. Баскаша айтқанда, жалпы инвестиция таза инвестиция мен капитал амортизациясы-ның сомаларыыа тең:

ІЧ+сіК, (5.1)

мұнда: 7^-жалпы  инвестиция;

1 -таза инвестиция;

К^ - капиталдың нақты коры;

   й-і  ағымдағы кезеңде тозатын накты капиталдың үлесін көр-сететін амортизация коэффицмепті.

   Таза  инвестицияның шамасы өз кезегінде  капиталдың нақты қорының өзгерісІне тең:

мұнда: К_)+[ - капиталдың алдағы кезеңдегі (/ + 1) нақты қоры; К_г - капиталдың ағымдағы кезеңдегі (/) нақты қоры.

   Ипвсстициялық ұдсрістің субъсктісі алдағы ксзецніц пақты капитал қорьш пемесе қалаулы капитал қорьш апықтау барысыы-да капиталдың оңтайлы корында капиталдың шекті өнімі (МРК) капитал бірлігінің бағасына тең болуы тиіс (Р,); МРК = Р_к. Пайданы барынша молайту ережесін үстана отырьга, қолданысқа енгізіл-етін инвестициялык жобанын техникалык жэне қаржылык жақта-рьш егжей-тегжейлі талдайды. Соида Ү жиыптық шыгарылым мөлшерін еыдіріс факторларьшыц шығыпымеи (К - капитал жэие £ - еңбек) байланыстыратын Ү = Л^і^түріндегі Кобба-Дугластың өндірістік функциясы үшін мынаны аламыз:

МРК = ^=Р_ку (5.3)

мүнда: К* - капиталдыц оцтайлы қоры.

   Сонда / + 1 кезеңі үшін капиталдың оңтайлы  қорын мынадай формула бойынша есептеуге болады:

^А-і= —> (5.4)

   Алайда, технологиялық ерекшеліктсрді, сондай-ақ инвестор-дың барынша мол пайда  алғысы келетін үмтылысын ескерсек, капиталдың белгілі бір уақыт аралығыыдағы нақты қоры бірден езгермейді, тек өзінің оңтайлы мәніне біртіндеп жуықтайтын бо-лады. Нақты капитал қорының өз оңтайлы деңғейІне біртіндеп жақындау үдерІсі икемді акселератор үлгісін тудырады. Ол фор-мула түрінде былайша берілуі мүмкін:

Іп = 8(К'_м-К,) , (5.5)

нүыда: § - алдағы кезең капиталының оңтайлы қоры мен нақты бар катштал қорының арасындағы айырмашылықтың қандай үлесі ағымдағы кезеңде таза инвестицияны қүрайтыныы көрсететін ак-селерация коэффициенті.

   Акселерация коэффициенті § 0 < £ < 1 интервалындағы мәнге ие болып, ыақты капитал қорының калаулы деңгейге жақындау жылдамдығын аныктайды. Эмпирикалык зерттеу көрсеткендей,

Жиынтық сұраныс

   Жиынтық сұраныс дегеніміз — сатып алушының сұранысы, өндірілген өнім саны мен бағның жалпы деңгейінің арасындағы тәуелділік.

   Басқа сөзбен айтқанда, жиынтық сұраныс  қисығы әрбір берілген баға деңгейінде сатып алатын тауарлар мен көрсетілген қызметтер санын көрсетеді.

   Біз жиынтық сұранысының сандық ақша теориясының базасында қарапайым теңдеуін құра аламыз.

МV=РҮ

Мұнда: М — ақша ұсынысы

V — ақша айналымының жылдамдығы (мұнда ол тұрақты)

Р —  баға деңгейі 

Ү —  өндірілген өнім және көрсетілген  қызмет саны

   Ақша  ұсынысының бұл теңдеуі өндірістің атаулы көлемін анықтайды, ал ол өз кезегінде баға деңгейіне және өндірілген өнім санына тәуелді.

   Сандық  ақша теориясының теңдеуі ақша қаражатының сұранысы мен ұсыныс көрсеткіштері түрінде нақты көрсетілуі мүмкін.

М/Р = (М/Р)^d=кҮ

Мұнда: к = 1/V

   Бұл тендеу нақты ақша ұсынысы М/Р = (М/Р) ^d сұранысқа тең жөне сұраныс өндірілген өнім Ү санына пропорционалды екенін көрсетеді.

Ақша  ұсынысы тұрақты болғанымен Р баға деңгейі мен өндірілген өнім Ү саны арасындагы тәуелділік теріс екендігін сандық ақша теориясының тендеуінен көреміз (10-сурет). Р және Ү әр түрлі мәндерінің байланысы келтірілген, олар сандық теорияны белгілі бір тұрақты ақша ұсынысы теңдеуін қанағаттандырады. Бұл қисық жиынтық сұраныс қисығы деп аталады.

Жиынтық сұраныс қисығы төмен оңға қарай бағытталған. Әрбір берілген ақша ұсынысының деңгейіне (РҮ) өнім шығару көлемінің белгілі бір мәні сәйкес келеді. Егер Р баға деңгейі көтерілсе, Ү өнім шығару көлемі қысқаруы керек. Р және Ү арасындағы кері тәуелділік механизмін анықтау үшін, ақша ұсынысы және жалпы шығарылған тауарлар мен қызметтер көлемінің арасындағы тәуелділікті қарастыруға болады.

Ақша  айналымы жылдамдығы тұрақты болғандықтан, шығарылған тауарлар мен қызметтердің ақшалай көлемі ақша ұсынысының мөлшерімен анықталады. Баға деңгейі көтерілгенде тауар мен қызмет көрсетуге көп мөлшерде ақша қажеттігі туындайды, сондықтан сатып алынатын тауарлар мен қызметтер саны азаяды.

Ақша  нарығындағы сұраныс пен ұсынысты талдау да осыны көрсетеді. Өндіріс көлемі өскен сайын жасалатын мәмілелер саны да көбейеді, демек М/Р нақты сипатында ақшаның көп қоры қажет. Тұрақты ақша ұсынысы кезінде ақша қаражатының қоры нақты күйінде ең төменгі баға деңгейі қойылған жағдайда ғана өсуі мүмкін. Және керісінше, ең төменгі баға деңгейіне ақша қаражатының көп қорлары сәйкес келеді, ақша келемінің өсуі жалпы үлкен сомаға мәмілелер жасауға көмектеседі, яғни өнім өндіру көлемің ұлғайтуға көмектеседі.

Жиынтық сұраныс қисығының қозғалуы

Жиынтық сұраныс қисығының графигі өнім көлемінің белгілі бір мәніне сәйкес салынады. Басқа сөзбен айтқанда, бұл графикте белгіленген М мәніне сәйкес келетін Р және Ү мүмкін болатын үйлесулері өрнектелген. Егер ақша ұсынысы өзгерсе, онда Р және Ү мүмкін болатын үйлесулер жиыны да өзгереді, яғни жиынтық сұраныс қисығъі қозғалады. Осындай қозгалысты тудыратын кейбір жағдайларды анықтайық.

1. Ұлттық  банк ақша ұсынысын қысқартқанда не болатынын қарастырайық. (МV=РҮ) сандық теориясының теңдеуі ақша ұсынысының қысқаруы өнім шығару көлемі құнының РҮ нақты түрінде пропорционалды

11-сурет.  Жиыптьщ сүраныс  қисығы солга қарай  қозғалады

қысқаруына әкелетінін көрсетеді. Сондықтан да әрбір баға деңгейіне сәйкес келетін өндірілген өнімнің саны азаяды, солға қарай жылжиды (11-суретте).

   2. Ұлттық банк ақша ұсынысын жоғарылатқан жағдайда не болатынын қарастырайық. Сандық теория теңдеуіне сай РҮ жоғарылайды.Сонедықтан әрбір баға деңгейіне үлкен өнім шығару сәйкес келеді, ал кез-келген өндірілген өнім санына сәйкес неғұрлым жоғары баға деңгейіне 12-сур көрсетілгендей жиынтық сұраныс қисығы оңға жылжиды.

Жиынтық ұсыныс

Жиынтық сұраныс қисығы өз бетінше баға деңгейін немесе өндіріс көлемін анықтамайды, ол тек қана осы екі айнымалылар арасындағы мүмкін болатын қатынастарды көрсетеді. Жиынтық сұраныс қисығын толықтыру үшін бізге Р және Ү арасындағы тәуелділікті енгізу керек.

Жиынтық сұраныс және жиынтық ұсыныс қисықтары баға деңгейінің және өнім өндірісі көлемінің мәндерін анықтауға мүмкіндік туғызады.

Жиынтық ұсыныс — бұл сатушылардың әр түрлі баға деңгейінде ұсынатын тауарлар саны мен көрсетілетін қызметтер мөлшерін көрсетеді. Бұл қатынастың түрі біздің уақыт аралығының қай жерінде өз көңілімізді аударатындығымызға тәуелді. Сондықтан жиынтық ұсыныс қисығының екі түрін ажырата білу қажет: ұзақ мерзімдік және қысқа мерзімдік жиынтық ұсыныстар.

Ұзақ мерзімдік кезеңде экономиканың функциясы классикалық үлгімен сипатталатындықтан, жиынтық ұсыныс қисығы соның негізінде, өндірілген өнімнің, көлемнің, еңбектің және классикалық теория бойынша тұрғызылады,

• өнім өндіру көлемі тек қана қолданылатын факторлар санына, яғни капитал мен еңбекке, технологияға байланысты, ал баға деңгейіне байланысты емес;
• өндіріс факторы мен технологиядағы өзгерістер баяу болады;
• экономикадағы барлық өндіріс факторлары қолданылады, яғни өнім шығару көлемі әлуетті өнім көлеміне тең;
• баға және атаулы еңбекақы икемді және олардың өзгеруі нарықтағы теңдікті қамтамасыз етіп отырады.

Ү = Ғ(К, L) = Ү 

Сонымен, классикалық үлгі негізінде өнім шығару көлемі баға деңгейіне тәуелді емес. Сондықтан 1-суретте көрсетілгендей жиынтық ұсыныс қисығы тік сызық болып табылады. Жиынтық сұраныс қисығының жиынтық ұсыныстың тік қисығымен қиылысу нүктесі баға деңгейін анықтайды.

Егер  жиынтық ұсыныс қисығы тік болса, онда жиынтық сұранысының өзгерісі бағаға әсер етеді, өндіріс көлеміне әсер етпейді. Мысалы, егер ақша ұсынысы қысқарса, онда 2-суретте көрсетілгендей жиынтық сұраныс қисығы төменге қарай ығысады. Экономикада жиынтық сұраныс пен ұсыныс қисықтары қиылысуының ескі нүктесінің жаңа нүкгесінен ауысу жағдайы болады.

Е1, Е2 нүктелеріндегі жиынтық ұсыныс қисығы тік болғандықтан, жиынтық сұраныс қисығының жылжуы баға деңгейінің өзгеруіне әкеледі.

1.сурет.  Жиынтық ұсыныстың ұзақ мерзімдік  қисығы. 

2.сурет. Ұзақ  мерзімдік кезеңдегі жиынтық  сұраныстың өзгеруі.

Жиынтық ұсыныстың тік қисығы өндірілген өнім санының жиынтық сұранысқа тәуелді еместігін көрсететіндікген, классикалық дихотомия талабын қанағаттандырады, демек ақша ұсынысына да тәуелді емес. Өндірілген өнімнің саны сәйкес түрде өндіріс деңгейі деп аталады. Егер жұмыспен толық қамтылған жағдайындағы өндірілген өнім көлемі болса немесе шығарылған өнім көлемі өндірісте жұмыссыздықтың табиғи деңгейі кезінде өндірілсе, онда бұл экономика ресурстарының толық пайдаланылғаны кезеңіндегі өндіріс деңгейі.

Қысқа мерзімдік кезең: жиынтық ұсыныс қисығы көлденсң түзумен берілген

Классикалық үлгі және жиынтық ұсыныстың тік  қисығы тек ұзақ мерзімдік талдауға ғана қолданылады. Қысқа мерзімдік кезеңде ксйбір тауарларға деген бағалар икемсіз болады және сондықтан олар сұраныстың өзгеруінс бейімделмеген. Бағалардың икемсіз болуына байланысты қысқа мерзімдік жиынтық ұсыныс қисығы тік түзу болмайды. Барлық фирмалар алдын ала тауарға деген бағасымен каталогтар шығарады, демек және жаңа каталогтар шығару шығындары белгілі бір мөлшерде маңызды деп үйғарайық. Сондықтан барлық баға бұрынғы деңгейде қалады. Фирмалар белгілі баға деңгейі бойынша өзінің өніміне деген сатып алушылардың сұранысын қанағаттаңдыруға тырысады. Олар керекті өнім санын өндіру үшін керекті жұмысшыларды жалдайды. Бағалар деңгсйі өзгермейтіндіктен, оны (3 сурет) графикте жиынтық ұсынысының көлденең қисығымен суреттеуге болады.

3.сурет. Қысқа  мерзімдік кезеңдегі жиынтық  ұсыныс қисығы. 

Қысқа мерзімдік кезеңде жиынтық сұраныс  қисығының және келденең жиынтық ұсыныс қисығының қиылысу нүктесі экономикалық тепе-тендік нүктесі болып табылады. Енді жиынтық сұраныс мөлшерінің өзгеруі өнім шығару көлеміне әсер етеді. Мысалы, егер Ұлттық банк ақша ұсынысын азайтса, жиынтық сұраныс қисығы 4-суретте көрсетілгсндей, солға қарай жылжиды. Экономикада жиынтық сұраныс пен жиынтық ұсыныс қисықтарының қиылысу нүктесінің ескі Е1 нүктесінен жаңа Е2 нүктесіне ауысуы болады. Баға деңгейі өзгермейтіндікттен, жиынтық сұраныстың өзгеруі өнім шығару көлемінің төмендеуін тудырады.

4.сурет. Қысқа  мерзімдік кезеңде жиынтық сұраныс  қисығының ығысуы. 

Қысқа мерзімдік кезеңде жиынтық сұраныстың қысқаруы кезіңде өндіріс көлемі қысқаруының себебі бағаның жаңа жағдайларға сай келмеуіңде. Жиынтық сұраныстың құлдырауынан фирмалар баға өте жоғары болса да, оларды тұрақты қалдыруға тырысады. Өнім тарату көлемі қысқаруының есесінен фирмалар өнім шығаруды және толық жұмыспен қамтамасыз етуді қысқартуға мәжбүр болады. 

Қысқа мерзімдік тербелістерден ұзақ мерзімдік кезеңге дейінгі талдау

Талдауымызды  келесі түрде қорытындылай аламыз: қысқа мерзімдік кезеңде баға икемсіз, жиынтық ұсыныс қисығы көлденең түзумен берілген және жиынтық сұраныс  өзгерісі өнім шығару көлеміне әсер етеді. Ұзақ мерзімдік кезеңде баға икемді, жиынтық ұсыныс қисығы тік және жиынтық сұраныс өзгерісі тек қана баға деңгейіне әсер етеді.

Сөйтіп, жиынтық сұраныс өзгерісі уақыттың әр кезеңінде бірдей емес.

5.сурет.  Ұзақ мерзімдік тепе-теңдік.

Жиынтық сұраныс қысқаруының міндетті және ұзақ мерзімді қорытындыларын бақылайық. 5-суретге көрсетілгендей, экономиканы талдаудың алғашқы кезеңінде ұзақ мерзімдік тепе-тендік қалыптасты делік. Осы суретте үш қисық келтірілген: жиынтық сұраныс қисығы, жиынтық ұсыныстың ұзақ мерзімдік қисығы және қысқа мерзімдік жиынтық ұсыныс қисығы. Ұзақ мерзімдік кезенде тепе-теңдік жиынтық сұраныстың ұзақ мерзімдік жиынтық ұсыныспен қиылысу нүктесінде өзгереді. Сондықтан, экономика ұзақ мерзімдік тепе-теңдік жағдайда орналасқанда, қысқа мерзімдік жиынтық ұсыныс қисығы да 6-суретте көрсетілгендей осы нүкте арқылы өтуі керек.

Енді, Ұлттық банк ақша ұсынысын азайтады және жиынтық  сұраныс қисығы солға қарай жылжиды  деп ұйғарайық. Қысқа мерзімдік  кезеңде бұл (баға иксмсіз болғанда) А нуктесінен В нүктесіне ауысуға алып келеді. Өнім шығару көлемі және толық жұмыспен қамтамасыз стілу өздерінің табиғи деңгейінен төмендейді, бұл рецессияның туындағанын көрсетеді. Одан кейін сұраныстың құлдырауына жауап ретінде еңбекақы мен баға төмендейді. Баға деңгейінің ақырындап төмендеуінен экономика да жиынтық сұраныс қисығы бойымен С нүктесіне дейін, ұзақ мерзімдік тепе-тендіктің жаңа нүктесіне дейін төмендейді.

6.сурут. Жиынтық  сұраныстың қысқаруы. 

Ұзақ мерзімдік  тепе-теңдіктің жаңа нүктесінде (С) өнім шығару көлемі және жұмыспен толық қамтамасыз етілу өзінің табиғи деңгейіне қайтадан келеді, бірақ бұл нүктеге бұрыығы ескі ұзақ мерзімдік тепе-теңдік нүктесіне қарағанда (А нүктесі) бағаның ең төменгі деңгейі сәйкес келеді.