Cацыяльна-палітычныя працэсы ў СССР і БССР у канцы 80-х г. ХХ ст. Змены у заканадаўстве

МІНІСТЭРСТВА АДУКАЦЫІ РЭСПУБЛІКІ БЕЛАРУСЬ

УО «БЕЛАРУСКІЙ ДЗЯРЖАЎНЫ ЭКАНАМІЧНЫ ЎНІВЕРСІТЭТ»

 

 

 

 

Кафедра тэорыі і гісторыі права

 

 

 

 

 

 

 

Курсовая работа

 

па дысцыпліне: Гісторыя дзяржавы і права Беларусі

на тэму: Cацыяльна-палітычныя працэсы ў СССР і БССР у канцы 80-х г. ХХ ст. Змены у заканадаўстве

 

 

 

 

 

 

 

 

Студэнт                                                                                      

ФП, 1 курс, ДПХ-1   (подпіс) М. А. Маскалёва

(дата)

 

 

 

 

Навуковы кіраўнік

канд. гістар. навук,                   (подпіс)(адзнака)                   І.У. Вішнеўская

дацэнт                                              (дата)

 

 

 

 

 

 

 

МІНСК 2015 

РЭФЕРАТ

 

Курсовая работа: 28 с., 30 крыніц.

ПЕРАБУДОВА, ДЭМАКРАТЫЗАЦЫЯ, джяржаўны суверынітэт БССР, Парад суверэнітэтаў, Маскоўскі путч, Дзяржаўны пераварот, Ліквідацыя СССР.

 

 

 

Аб'ект даследавання ― грамадскія адносіны, звязаныя з сацыяльна-палітычнымі працэсамі ў СССР і БССР у канцы 80-х г. ХХ ст.

Прадмет даследавання ― асноўныя тэндэнцыі раўвіцця заканадаўства у канцы 80-х г. ХХ ст.

Мэта працы: прааналізаваць сацыяльна-палітычныя працэссы  ў БССР і СССР ў канцы 80-х гадоў ХХ ст. Прааналізаваць змены ў заканадаўстве ў той час.

Метады даследавання: аналіз і сінтэз, апісання, сістэмны, структурна-функцыянальны, абагульненне, параўнанне.

Метадалагічная аснова: цывілізацыйны і інстытуцыянальны падыходы.

Даследаванні і распрацоўкі: праведзен аналіз сацыяльна-палітычных працэсаў у СССР і БССР, агледжаны змены ў заканадаўстве.

Вобласць магчымага практычнага прымянення: лекцыі, семінарскія заняткі.

 

 

 

 

Змест

 

Ўводзіны………………………………………………………………...........		4
1	Абвяшчэнне курсу на перабудову і паскарэнне сацыяльна-эканамічнага жыцця ў СССР……………….......................................	7
1.1	Змены ў палітычным жыцці СССР і БССР. Дэмакратызацыя грамадства………………………………………………………….......	7
1.2	Змены да Канстытуцыі БССР 1978 года …………………................................................................................	9
1.3	Прыняцце законаў БССР аб выбарах у Вярхоўны Савет БССР і местныя саветы. Фарміраванне органаў джяржаўнай ўлады у адпаведнасці з імі…………………………………..………………….	13
2	Абвяшчэнне джяржаўнага суверынітэта БССР. Дэкларацыя аб джяржаўным суверыніцеце……………………………………….....	14
2.1	Парад суверэнітэтаў Савецкіх Рэспублік…………………………...	14
2.2	Дэкларацыя аб дзяржаўным суверэнітэце БССР 1990 г. і яе значэнне………………………………………………………………..	15
3	Маскоўскі путч. ГКЧП і змены палітычнай сітуацыі ў СССР і БССР…………………………………………………………………..	18
3.1	Дзяржаўны пераварот у Маскве ў жніўні 1991 г. Абвяшчэнне незалежнасці Беларусі. Ліквідацыя СССР…………………………	18
3.2	Нарматыўныя акты Вярхоўнага савета ХII склікання прынятыя 25 жніўня 1991 г………………………………………………………….	24
Заключэнне………………………………………………………………….		26
Спіс выкарыстанай літаратуры…………………………………………...		27

 

 

 

 

 

Уводзіны

 

У красавіку 1985 кіраўніком краіны стаў М.С. Гарбачоў. У дзяржаўнай якасці ім была вылучана канцэпцыя «новага палітычнага мыслення». Асноўныя прынцыпы «новага палітычнага мыслення» зводзіліся да наступных:

• Адмова ад высновы пра раскол сучаснага свету на дзве супрацьлеглыя грамадска-палітычныя сістэмы (сацыялістычную і капіталістычную), прызнанне яго адзіным і узаемазалежным;

• Аб'ява ў якасці ўніверсальнага спосабу вырашэння міжнародных пытанняў не балансу сіл дзвюх сістэм, а балансу іх інтарэсаў;

• Адмова ад прынцыпу пралетарскага (сацыялістычнага) інтэрнацыяналізму і прызнанне прыярытэту агульначалавечых каштоўнасцяў над любымі іншымі (класавымі, нацыянальнымі, ідэалагічнымі).

У палітычным развіцці краіны можна ўмоўна вылучыць шэраг этапаў. Першы, з сакавіка 1985 па студзень 1987 г., праходзіў пад лозунгам «больш сацыялізму». Пачаліся значныя змены ў кіраўніцтве КПСС. Разгарнулася барацьба з карупцыяй, злоўжываннямі, змяняліся дыскрэдытаваць сябе партыйныя кіраўнікі на месцах. Наступны этап, 1987-1988 гг., можна ахарактарызаваць як этап, які праходзіць пад лозунгам «больш дэмакратыі», у якім класавае паняцце дэмакратыі было заменена агульначалавечым (ліберальным) разуменнем. У чэрвені-ліпені 1988 прайшла XIX Усесаюзная партыйная канферэнцыя, якая вызначыла шляху пераўтварэнняў. Асноўным напрамкам абвяшчалася перадача ўлады ад партыйных органаў Саветам народных дэпутатаў, забеспячэнне поўнаўладдзя Саветаў усіх узроўняў. Выбары ў вышэйшыя органы ўлады адкрылі новы этап - этап размежавання ў лагеры перабудовы (1989-1991 гг.). Б.Н. Ельцын ужо адкрыта пераходзіць на антыкамуністычныя пазіцыі, пачынае барацьбу за ўладу. Яму ўдалося згуртаваць ў адзіную кааліцыю сілы зусім рознай палітычнай арыентацыі на платформе агульнай барацьбы супраць КПСС. [16, ст. 148]

Эканамічныя рэформы ў ходзе перабудовы можна падзяліць на тры асноўных перыяда. Першы - «паскарэнне» (красавік 1985-1986г). Другі перыяд эканамічных рэформаў - «перабудова» (1987г.- сярэдзіна 1990г.) Трэці перыяд - пераход да рэгуляваным рынку (чэрвень 1990г. - снежня 1991г). Вынікам эканамічнага рэфармавання першых двух перыядаў стала далейшае пагаршэнне эканамічнага і фінансавага становішча краіны. Падзенне нацыянальнага даходу ў 1990г. у параўнанні з 1989г. склала 9% [22, ст. 321-327]. Улада для падтрымання жыццёвага ўзроўню насельніцтва была вымушана звярнуцца да масіраваных знешніх пазыках. Менавіта ў гэты час утварылася вялікая частка знешняга доўгу СССР - адказнасць, за які ў наступства легла на Расію. Працягвалася падзенне грамадскай вытворчасці, зніжэнне яго эфектыўнасці, узмацнялася грашова-фінансавая незбалансаванасць, узрастала эмісія грошай, ішоў прыкметны рост коштаў на тавары народнага спажывання, яшчэ больш абвастралася сітуацыя на спажывецкім рынку, заставалася адмоўным сальда знешняга гандлю і т. д. Адбывалася парушэнне гаспадарчых сувязяў, пагаршэнне працоўнай і дагаворнай дысцыпліны. Урад прапанаваў сваю праграму пераходу да "планава-рынкавай эканоміцы". Яна вызначала пераадоленне эканамічных цяжкасцей і пераход да нармальнага функцыяніравання эканомікі, на што патрабавалася шэсць гадоў. Акрамя урадавай быў шэраг альтэрнатыўных праграм, у тым ліку праграма міжрэгіянальнай дэпутацкай групы:

1) ўвесці карткі і забяспечыць  усіх неабходным мінімумам прадуктаў  і тавараў па нізкіх коштах;

2) стварыць свабодны рынак (камерцыйныя  цэны), які павінен быў паступова  пашырацца.[9, ст. 48-50]

Улетку 1990 Вярхоўны Савет СССР прыняў пастанову "Аб канцэпцыі пераходу да рэгуляванай рыначнай эканоміцы». Услед за тым некалькі груп бачных эканамістаў і гаспадарнікаў распрацавалі праекты праграм, якія атрымалі назву антыкрызісных. Гэтыя праграмы прадстаўлялі сабой альтэрнатыўныя планы пераходу да рынкавай эканомікі. Аўтарамі адной з іх - "Праграма 500 дзён" - была група эканамістаў на чале з С.С. Шаталін і Р.А. Яўлінскім. Праграма прадугледжвала дэцэнтралізацыю эканомікі, пераклад прадпрыемстваў на арэнду і прыватызацыю. Вызначаліся зняцце дзяржаўнага кантролю цэн і дапушчэнне рэгуляванай беспрацоўя. Палітыка рэфармавання эканомікі мела значныя сацыяльна-эканамічныя выдаткі. Рэзка скарацілася вытворчасць не толькі прамысловай, але і сельскагаспадарчай прадукцыі. Зменшыліся рэальныя даходы большасці насельніцтва. Заставаліся нявырашанымі многія сацыяльныя праблемы, у тым ліку жыллёвая, харчовая, экалагічная [6, ст. 24-26].

Разнастайнасць формаў уласнасці прывяло да з'яўлення новых сацыяльных катэгорый насельніцтва. Узніклі сацыяльныя групы, якія валодаюць сродкамі вытворчасці: члены кааператываў і асобы, якія займаюцца індывідуальнай працоўнай дзейнасцю. Сфармаваўся сацыяльны пласт грамадзян, якія валодаюць значнымі фінансамі (банкіры). У красавіку - траўні 1991 у Нова-Агараве (падмаскоўнай рэзідэнцыі прэзідэнта СССР) адбыліся перамовы М.С. Гарбачова з кіраўнікамі дзевяці саюзных рэспублік па пытанні аб новым саюзным дагаворы. Усе ўдзельнікі перамоваў подцер- ціснулі ідэю стварэння абноўленага Саюза і падпісання такога дагавора. Яго праект прадугледжваў стварэнне Саюза суверэнных дзяржаў (ССГ) як дэмакратычнай федэрацыі раўнапраўных савецкіх суверэнных рэспублік. Вызначаліся перамены ў структуры органаў улады і кіравання, прыняцце новай Канстытуцыі, змена выбарчай сістэмы. Падпісанне дамовы было прызначана на 20 жнівень 1991 г.[29, ст. 246] У ноч на 19 жніўня прэзідэнт СССР М.С. Гарбачоў быў адхілены ад улады. Група дзяржаўных дзеячаў заявіла аб немагчымасці М.С. Гарбачова, у сувязі са станам яго здароўя, выконваць прэзідэнцкія абавязкі. У краіне ўводзілася надзвычайнае становішча тэрмінам на 6 месяцаў, забараняліся мітынгі і забастоўкі. Было абвешчана аб стварэнні ГКЧП - Дзяржаўнага камітэта па надзвычайным становішчы ў СССР. Цэнтрам жнівеньскіх падзей стала Масква. У горад былі ўведзены войскі. Ўсталёўвалася каменданцкая гадзіна. Шырокія пласты насельніцтва, у тым ліку многія работнікі партыйнага апарата, не аказалі падтрымкі членам ГКЧП. Прэзідэнт Расіі Б.Н. Ельцын заклікаў грамадзян падтрымаць законна выбраныя ўлады. Дзеянні ГКЧП былі расцэненыя ім як антыканстытуцыйны пераварот. Абвяшчалася аб пераходзе ў вядзенне расійскага прэзідэнта ўсіх размешчаных на тэрыторыі рэспублікі агульнасаюзных органаў выканаўчай улады. 22 жніўня члены ГКЧП былі арыштаваныя. Адным з указаў Б.Н. Ельцына спынялася дзейнасць КПСС. 23 жніўня быў пакладзены канец яе існавання як кіруючай дзяржаўнай структуры.

Падзеі 19 - 22 жніўня наблізілі распад Савецкага Саюза. У канцы жніўня заявілі аб стварэнні самастойных дзяржаў Украіна, а затым і іншыя рэспублікі. [15, ст. 239]

Мэтай працы з’яўляецца аналіз сацыяльна-палітычных працэсаў  ў БССР і СССР ў канцы 80-х гадоў ХХ ст. , аналіз змен ў заканадаўстве ў той час.

Задача працы – выявіць сацыяньныя і палітычныя працэссы ў канцы 80-х гадоў ў БССР і СССР.

На сягодняшні день тэма гэтай працы актуальная таму, што сацыяцльна-палітычныя працэссы ў нашай краіне з’яўляюцца аднымі з галоўных. Таму вельмі важна адгледжваць гэтыя працэссы ў мінулым, каб не было такіх жа памылак у сучаснасці.

 

 

 

1 Абвяшчэнне курсу на перабудову і паскарэнне сацыяльна-эканамічнага жыцця ў СССР

 

1.1 Змены ў грамадска-палітычным жыцці СССР і БССР. Дэмакратызацыя грамадства

 

Грамадска-палітычнае і культурнае жыццё ў краіне праходзіла пад дыктатам КПСС. Усё працоўнае насельніцтва было аб’яднана ў прафесійныя саюзы (школы камунізму), павялічылася колькасць членаў партыі. Асаблівая ўвага надавалася працы з моладдзю, якая са школьнага ўзросту праходзіла ідэалагічную школу. Дзеці паступова станавіліся акцябратамі, піянерамі і камсамольцамі.

Ужо ў канцы 1960-х г. стала відавочна, што праграма пабудовы камунізму, прынятая на ХХІІ з’ездзе КПСС, не можа быць выканана ў тэрмін. Л.І. Брэжнеў у 1967 г. абвясціў аб пабудове ў СССР развітога сацыялізму.[21,ст.62-64] У гэты перыяд у краіне набіралі працэсы, супрацьлеглыя адноснай лібералізацыі часоў «адлігі». У літаратуры і мастацтве ўзмацніўся прынцып партыйнасці. Насельніцтву ўнушалася вера ў бязгрэшнасць і беспамылковасць партыі і кіраўніцтва краіны. Тыя дзеячы культуры і навукі, якія не дагадзілі рэжыму, абвяшчаліся дысідэнтамі.

У 1971 г. на ХХІV з’ездзе КПСС Л.І. Брэжнеў заявіў аб узнікненні ў Савецкім Саюзе новай супольнасці людзей ― «савецкі народ». Пад гэтым тэрмінам разумеліся грамадзяне СССР, людзі, якія прытрымліваліся камуністычнага светапогляду і фактычна адмаўляліся ад сваіх нацыянальных адметнасцяў. Мовай міжнацыянальных адносін па Канстытуцыі 1977 г. аб’яўлялася руская. Найбольшую актыўнасць у «стварэнні» савецкага народа праявіла кіраўніцтва Беларускай ССР.

У другой палове 1970-х г. была ўведзена ўсеагульная сярэдняя адукацыя, павялічылася колькасць сярэднеспецыяльных і вышэйшых навучальных установаў. Пры гэтым адукацыя, асабліва вышэйшая, была пераведзена ў асноўным на рускую мову.[26, ст.17]

Падагульняючы, неабходна падкрэсліць, што перыяд, названы «застоем», характарызаваўся шэрагам супярэчнасцяў у эканамічным, палітычным і культурным жыцці грамадства. Зліццё партыйнага апарату з дзяржаўным павялічыла колькасць бюракратыі і стварыла адарваную ад грамадства кіруючую партыйную эліту ― наменклатуру. Ажыццяўлялася партыйнае кiраўніцтва эканомiкай, калі пяцiгадовыя планы прымалiся на з’ездах КПСС, а выконваць іх павінны былі ўсе. На кожным заводзе iснавалi партыйныя групы, якiя сачылi за выкананнем лозунга «Планы партыі ― планы народа!».

Даволі высокі ўзровень развіцця навукі быў пастаўлены на службу ваенна-прамысловаму комплексу і асваенню Космасу. Асартымент тавараў народнага спажывання быў дастаткова вузкі і пераважна невысокай якасці. У сельскай гаспадарцы, нягледзячы на некаторае паляпшэнне дабрабыту вяскоўцаў, адміністрацыйная сістэма кіравання захавала калектыўную форму гаспадарання і не дапусціла прыватнага землекарыстання. Павялічвалася колькасць стратных калгасаў, абвастрыліся экалагічныя праблемы. Побач з гэтым узмацніліся цэнзура і ідэалагічны ціск. Гэта было сведчаннем таго, што камандна-адміністрацыйная сістэма ў СССР вычарпала ўсе магчымасці экстэнсіўнага развіцця і паступова вяла краіну ў бок глыбокага эканамічнага і палітычнага крызісу.

У лістападзе 1982 г. памёр Л.І. Брэжнеў. Спробы Генеральных сакратароў ЦК КПСС Ю.У. Андропава (1982–1984) i К.У. Чарненкі (1984–1985) утрымаць СССР у былых рамках кантролю КДБ i КПСС не далi станоўчых вынiкаў. Было відавочна, што касметычнае рэфармаванне камандна-адміністрацыйнай сістэмы не зможа палепшыць сітуацыю ў краіне, таму неабходны карэнныя рэформы.

Палітыка перабудовы і пачатак дэмакратызацыі грамадства (1985−1990). Крызiсныя з’явы, якія нарасталi ў эканомiцы ў сярэдзіне 1980-х г., сведчылi пра абвастрэнне крызiсу ўсёй сацыялiстычнай сiстэмы. Камандна-адміністрацыйная сістэма не адпавядала рэаліям эпохі. Відавочнай была неабходнасць мадэрнізацыі ўсіх бакоў грамадства: яго эканамічных асноваў, сацыяльнага жыцця, палітычнага ўладкавання, духоўнай сферы. Ва ўмовах існаваўшай палiтычнай сiстэмы iдэя пераўтварэнняў магла ўвасобiцца толькi па ініцыятыве кіруючай партыі. Разам з тым вывесцi краiну на шлях устойлiвага развiцця было немагчыма тымі метадамi, якія склалiся ў гады сталiнска-брэжнеўскага кiравання.

Курс на паскарэнне. На красавіцкім Пленуме ЦК КПСС  1985 г. Генеральным сакратаром ЦК КПСС М.С. Гарбачовым (1985–1991) была дадзена ацэнка эканамічнага становішча, якое склалася ў краіне, падкрэслены супярэчнасці. Стратэгічным курсам ва ўнутранай палітыцы краіны быў абвешчаны курс на паскарэнне сацыяльна-эканамічнага развіцця. [28,ст.212]

Але шляхі, формы, глыбіня працэсаў абнаўлення былі ўсвядомлены не адразу. Шмат што прыходзілася ўдакладняць, карэктаваць і пераглядваць ужо падчас ажыццяўлення новай палітыкі. Поўнай яснасці пра глыбіню крызісу не мела нават партыйнае кіраўніцтва. Вельмі хутка праявіліся негатыўныя наступствы разгорнутай па ўсёй краіне кампаніі па барацьбе з п’янствам і алкагалізмам. Уведзеная талонная сістэма жорстка абмяжоўвала магчымасць набыцця алкагольных вырабаў у крамах, у выніку прывяла да недапаступлення грошай у дзяржаўны бюджэт, знішчэння вінаграднікаў, закрыцця лікёра-гарэлачных прадпрыемстваў, звальнення людзей, спекуляцыі гарэлкай, самагонаварэння і «цукровага буму». Усё гэта адбывалася на фоне зніжэння цэн на нафту, скарачэння імпарту і вытворчасці ўласнай прадукцыі і вялікага дэфіцыту тавараў першай неабходнасці. Стала відавочна, што прадэклараваны курс на паскарэнне сацыяльна-эканамічнага развіцця без кардынальных зменаў асуджаны на правал.

Палітыка перабудовы. На студзеньскім 1987 г. Пленуме ЦК КПСС была абвешчана палітыка перабудовы ўсіх сфер жыцця ў Савецкім Саюзе, а чэрвеньскі 1987 г. Пленум ЦК КПСС зацвердзіў яе накірункі. Асноўным зместам перабудовы абвяшчалася ўмацаванне сацыялістычнага ладу праз дэмакратызацыю грамадскага жыцця («дэмакратычны сацыялізм») і радыкальную эканамічную рэформу.

Дэмакратызацыя ажыццяўлялася праз тры важныя мерапрыемствы:

1) увядзенне палітыкі галоснасці, пад якой разумелася права чалавека публічна выказваць свае погляды і меркаванні, свабода слова, плюралізм думак і поглядаў, адкрытасць і даступнасць для насельніцтва інфармацыі аб тым, што адбываецца ў дзяржаве і грамадстве. У СССР аднавілася рэабілітацыя ахвяр сталінскіх рэпрэсій, адбыўся сапраўдны выбух грамадскага інтарэсу да падзей мінулага, асабліва да так званых «белых плямаў» гісторыі;

2) фарміраванне ў краіне шматпартыйнасці праз рэалізацыю правоў грамадзян на аб’яднанне і ўтварэнне розных саюзаў, рухаў, палітычных партый і грамадскіх аб’яднанняў. Яшчэ у пачатку 20-х гадоў ХХ ст. у СССР былi забаронены ўсе партыi, акрамя партыі бальшавікоў. Гэтую сітуацыю змяніў прыняты ў 1990 г. закон «Аб грамадскiх аб’яднаннях», і манаполія на ўладу КПСС была ліквідавана;

3) правядзенне альтэрнатыўных выбараў, якія ўпершыню адбыліся ў 1989 г. падчас выбараў Вярхоўнага Савета СССР [3,ст. 52-72].

Больш складанае становішча было ў эканамічнай сферы. Усведамляючы неабходнасць выхаду з крызісу і пры гэтым не жадаючы кардынальна мяняць падыходы да спосабу арганізацыі кіравання эканомікай, улады хацелі знайсці трэці шлях паміж камандна-адміністрацыйнай сістэмай і рыначнай эканомікай. Выхад бачыўся ў структурнай перабудове эканомікі на прынцыпах гаспадарчага разліку і самафінансавання.

 

 

1.2 Змены да Канстытуцыі БССР 1978 г.

 

Вярхоўным Саветам БССР 13 красавіка 1978 была прынята чацвёртая беларуская Канстытуцыя. Да гэтага часу ў 1977 годзе ўжо дзейнічала Канстытуцыя СССР,  у якой было абвешчана пабудова развітога сацыялізму і агульнанароднай дзяржавы. Гэтыя палажэнні знайшлі адлюстраванне і ў Канстытуцыі БССР. На жаль, яна мела такія недахопы, як залішняя дэкларатыўнасць, адсутнасць канкрэтных механізмаў яе выканання. У якасці галоўнай сілы ў грамадстве і дзяржаве захоўвалася кампартыя, што было прама замацавана ў адпаведных артыкулах Канстытуцыі. Органы дзяржаўнай улады, па сутнасці, былі прыдаткам адзінай партыі, якая дзейнічала ў грамадстве [25, ст. 81-84].

У Канстытуцыі БССР 1978 года фіксавалася прыналежнасць ўсёй улады народу, які ажыццяўляе яе праз Саветы народных дэпутатаў, якія складаюць палітычную аснову СССР. Усе іншыя дзяржаўныя органы падкантрольныя і падсправаздачныя Саветам народных дэпутатаў. Аднак пры гэтым у іншым артыкуле паказвалася, што кіруючай і накіроўваючай сілай савецкага грамадства, ядром яго палітычнай сістэмы, дзяржаўных і грамадскіх арганізацый з'яўляецца Камуністычная партыя Савецкага Саюза. Усе партыйныя арганізацыі дзейнічаюць у рамках Канстытуцыі СССР [7, ст. 546-548].

Можна коратка адзначыць наступныя асаблівасці Канстытуцыі БССР 1978 года:

1) уся  грамадскае і дзяржаўнае жыццё  было падпарадкавана інтарэсам  камуністычнага будаўніцтва. Так, згодна  з артыкулам 44 Канстытуцыі БССР  гарантавалася нават свабода  навуковай, тэхнічнай і мастацкай  творчасці, калі гэта адпавядала  мэтам камуністычнага будаўніцтва;

2) адзінай  ідэалогіяй была камуністычная, як і КПСС - адзінай законнай  партыяй; замацоўвалася юрыдычна  і была фактычнай кіруючая  роля КПСС. Рашэнні з'ездаў КПСС, пленумаў ЦК КПСС, Палітбюро вызначалі  курс краіны, кірунак і змест  заканадаўчага рэгулявання грамадскіх  адносін;

3) выключалася  прыватная ўласнасць, толькі ў  абмежаваных межах дапускалася  асабістая; сацыялістычная ўласнасць  існавала ў форме дзяржаўнай (агульнанароднай) і калгасна-кааператыўнай;

4) адсутнічаў  падзел уладаў;

5) адносіны  паміж дзяржавай і чалавекам  насілі патерналістскі характар;

6) нормы  міжнародных дагавораў, у прыватнасці  тыя, што складалі  Біль аб правах, нягледзячы на ​​іх юрыдычную  абавязковасць, як правіла, не ўжываліся;

7) канстытуцыйныя  нормы мелі толькі апасродкаваны  характар ​​дзеяння; выключнымі  былі выпадкі, калі суд, дазваляючы  спрэчку, звяртаўся непасрэдна да  артыкулу Канстытуцыі;

8) пераважала  адміністрацыйная форма абароны  сваіх правоў і свабод, часцей  за ўсё «ўправу» на чыноўніка, які зарваўся людзі знаходзілі  ў партыйных органах. [10]

Асноўны Закон быў дакументам, які утрымліваў шмат прагрэсіўных, гуманных па змесце артыкулаў, але, на жаль, з'яўляўся больш «парадным», чым якія працуюць.

Змены і дапаўненні Канстытуцыі БССР 1978 года, унесеныя ў 1989 годзе.

27 Кастрычніка 1989 Вярхоўны Савет БССР прыняў  Закон «Аб зменах і дапаўненнях  Канстытуцыі (Асноўнага Закона) Беларускай  ССР» [11]. Ідэя і мэта I гэтага Закона былі высакароднымі - для развіцця дэмакратыі (сацыялістычнай), самакіравання народа, удасканалення выбарчай сістэмы, структуры і дзейнасці Саветаў народных дэпутатаў і органаў правасуддзя.

Значныя навелы з'явіліся ў чале 10 «Выбарчая сістэма».

Згодна з артыкулам 84 выбары дэпутатаў праводзяцца па аднамандатных выбарчых акругах на аснове ўсеагульнага, роўнага і прамога выбарчага права пры тайным галасаванні. Пры гэтым з мэтай забеспячэння прадстаўніцтва ветэранаў вайны і працы і інвалідаў па нормах, устаноўленых Законам Беларускай ССР аб выбарах народных дэпутатаў Беларускай ССР, частка народных дэпутатаў Беларускай ССР абіраецца ад грамадскіх арганізацый: Беларускай рэспубліканскай арганізацыі ветэранаў вайны і працы, Беларускага таварыства інвалідаў, Беларускага таварыства сьляпых, Беларускага таварыства глухіх.

Рэвалюцыйнай, якая адпавядае духу часу, была норма артыкула 88, у адпаведнасці з якой колькасць кандыдатаў у народныя дэпутаты не абмяжоўваецца. Кожны ўдзельнік агітацыі на сходах для абмеркавання любыя кандыдатуры, у тым ліку і сваю. У выбарчыя бюлетэні магло быць уключана любы лік кандыдатаў. [18, ст. 72-73]

Якая адпавядае духу новага часу была якая з'явілася ў артыкуле 111 Канстытуцыі норма аб тым, што народныя дэпутаты Беларускай ССР вызваляюцца ад выканання службовых або вытворчых абавязкаў для ажыццяўлення дэпутацкай дзейнасці ў Вярхоўным Савеце Беларускай ССР, яго камісіях, а таксама сярод насельніцтва. Народныя дэпутаты Беларускай ССР вызваляюцца ад выканання службовых або вытворчых абавязкаў на ўвесь перыяд сваіх паўнамоцтваў у Вярхоўным Савеце Беларускай ССР або на пэўны тэрмін.

У цэлым наспеўшыя змены ў Канстытуцыю БССР з'явіліся прававой асновай для развіцця канстытуцыйнай дэмакратыі. Важна было правільна скарыстацца новымі нормамі. Наколькі гэта ўдалося - судзіць кожнаму з нас.

Адным з найважнейшых крокаў па шляху юрыдычнага афармлення руху да незалежнасці было прыняцце 27 ліпені 1990 Закона «Аб зменах і дапаўненнях Канстытуцыі (Асноўнага Закона) Рэспублікі Беларусь» [23]. Яго значэнне - у дэмакратызацыі ўнутранага жыцця дзяржавы. Ім юрыдычна гарантавалася шматпартыйнасць, Ухіляе манаполія адной партыі на ўладу, вырашаліся пытанні эканамічнай сістэмы рэспублікі, а менавіта: яе развіццё на аснове ўласнасці грамадзян, калектыўнай і дзяржаўнай уласнасці.

Прынцыпова важнае значэнне меў Закон ад 25 жніўня 1991 года «Аб унясенні змяненняў і дапаўненняў у Канстытуцыю (Асноўны Закон) Рэспублікі Беларусь». Па сутнасці гэты Закон і Закон «Аб асноўных прынцыпах народаўладдзя ў Рэспубліцы Беларусь» прадвызначылі атрыманне незалежнасці. Так, згодна з новай рэдакцыі артыкула 72 Канстытуцыі 1978 г., на тэрыторыі Рэспублікі Беларусь ўсталёўвалася вяршэнства яе Канстытуцыі і законаў, г.зн. было ўстаноўлена правіла, аналагічнае таму, якое замацавана ў артыкуле 7 Дэкларацыі аб дзяржаўным суверэнітэце.

Вярхоўны Савет, прымаючы ў сакавіку 1994 года Канстытуцыю, здзейсніў рэвалюцыю, замацаваў у ёй прынцып падзелу ўладаў, тым самым пазбавіўшы сябе манаполіі на ўладу, якой ён юрыдычна валодаў з чэрвеня 1990 года. Па сутнасці можна казаць аб дэманапалізацыі улады. Аднак мала абвясціць гэты прынцып, неабходна яго рэалізацыя на практыцы. Мінулы перыяд паказаў, што на гэтым шляху паўстала шмат цяжкасцяў і праблем, вытокі якіх крыюцца не толькі ў імкненні Прэзідэнта заняць сваю нішу ў палітычнай сістэме. Юрыдычна парламент да сакавіка 1994 года мае права быў прыняць да свайго разгляду і вырашыць любое пытанне, які знаходзіцца ў падпарадкаванні Рэспублікі Беларусь, што ён часта і рабіў, урываючыся ў кампетэнцыю выканаўчай улады, на вяршыні якой быў тады Савет Міністраў.

Безумоўна, аптымальным было б правядзенне адразу пасля прыняцця Канстытуцыі не толькі выбараў Прэзідэнта, але выбараў у Вярхоўны Савет. У дзяржаве была б зусім іншая атмасфера. У выніку замест абяцаных выбараў адразу пасля прыняцця Канстытуцыі яны былі прызначаны на гэтак «няўдалы» тэрмін - 14 і 28 мая 1995 года, што парламент не быў сфармаваны. Хацеў бы падкрэсліць, што нават у гады жорсткай аднапартыйнай сістэмы выбары праводзіліся ў лютым-сакавіку. Аналіз нормаў Канстытуцыі 1978 і 1994 гадоў таксама дазваляе зрабіць выснову, што выбары варта было праводзіць не пазней сярэдзіны лютага 1994 года. [12, ст. 96]

Безумоўна, што ў 1994 г. з прыняццем новай Канстытуцыі толькі пачалася вялікая праца па фарміраванні якасна новых адносін паміж дзяржавай і грамадзянамі. Яе поспех - залог рэальнага прасоўвання да дэмакратыі. Канстытуцыя павінна стварыць для гэтага надзейную аснову.

Дарэчы, толькі ў Беларусі Прэзідэнт як службовая асоба апынуўся па-за канстытуцыйнага працэсу: выбары кіраўніка дзяржавы адбыліся толькі летам 1994 Да гэтага часу, зноў жа без яго ўдзелу, быў сфармаваны Канстытуцыйны Суд, што нехарактэрна для дзяржаўнага будаўніцтва іншых краін, у тым ліку і заходніх. І гэта таксама абумоўлена папярэднім вопытам. Былі асцярогі, што Вярхоўны Савет зацягне са стварэннем Канстытуцыйнага Суда. Бо ён на працягу чатырох гадоў так і не стварыў прадугледжаны ў Канстытуцыі 1978 Камітэт канстытуцыйнага нагляду. У сувязі з гэтым у канстытуцыйным законе ад 15 сакавiка 1994 г. "Аб парадку ўступлення ў сілу Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь» [3; 29-30] было прадугледжана адукацыю Канстытуцыйнага Суда на працягу месяца пасля ўступлення Канстытуцыі ў дзеянне, г.зн. да 30 красавіку 1994 Сталі скажацца дух і сутнасць канстытуцыйных нормаў, прычым не толькі з боку выканаўчай, але і прадстаўнічай уладаў. [1, ст. 82-84]

Трэба прызнаць, што прынцып падзелу ўлад не стаў нормай паводзін ўладных структур. Напрыклад, у частцы другой арт. 83 Канстытуцыі ў рэдакцыі ад 15 сакавiка 1994 г. адмыслова было агаворана, што Вярхоўны Савет можа ажыццяўляць толькі тыя паўнамоцтвы, якія прадугледжаны ў Канстытуцыі: спасылка на закон як крыніца атрымання дадатковых паўнамоцтваў Парламентам была канфіскавана ў адным з апошніх варыянтаў Канстытуцыі. Нягледзячы на ​​гэта стала практыкавацца прыняцце законаў, якія надзяляюць дадатковай уладай Парламент. Нярэдкімі сталі выпадкі прыняцця нарматыўных актаў не ў форме законаў, а ў форме пастаноў, г.зн. Кіраўнік дзяржавы пазбаўляўся юрыдычнай магчымасці накласці вета на такі акт, бо ён падпісваўся Старшынёй Вярхоўнага Савета. Працягвалася ў масавым парадку ратыфікацыя міжнародных дамоваў не законамі, а пастановамі Вярхоўнага Савета, законы ўводзіліся ў дзеянне пастановамі, якія падпісваліся зноў жа Старшынёй Вярхоўнага Савета. На гэтыя і іншыя адступлення ад патрабаванняў Канстытуцыі я паказваў у сваіх публікацыях яшчэ ў 1994 годзе. Не спрыяла ўсталяванню нармальных дзелавых адносін паміж кіраўніком дзяржавы і Парламентам тое, што вета Прэзідэнта адносна прынятых законаў пераадольваюцца, як ужо было адзначана, у ста працэнтах выпадкаў.

Канстытуцыйная практыка на рубяжы стагоддзяў сведчыць, што юрыдычныя канфлікты былі адлюстраваннем тых важных палітычных і сацыяльных пераўтварэнняў, якія мелі месца ў дадзены перыяд гісторыі. [4, ст. 125-128]

 

 

1.3 Прыняцце законаў БССР аб выбарах у Вярхоўны Савет БССР і местныя саветы. Фарміраванне органаў джяржаўнай ўлады у адпаведнасці з імі.

 

Важныя змены, якія тычацца сістэмы і прынцыпаў дзейнасці Саветаў народных дэпутатаў, былі ўнесены ў главу 9.

У артыкуле 78 Канстытуцыі замацоўвалася, што Саветы народных дэпутатаў - Верховный Савет Беларускай ССР, мясцовыя Саветы народных дэпутатаў - абласныя, раённыя, гарадскія, раённыя ў гарадах, пасялковыя і сельскія - складаюць адзіную сістэму органаў дзяржаўнай улады Беларускай ССР.

У артыкуле 79 ўсталёўваўся тэрмін паўнамоцтваў Саветаў народных дэпутатаў - пяць гадоў.

Выбары дэпутатаў прызначаліся не пазней чым за тры месяцы да заканчэння тэрміну паўнамоцтваў адпаведных органаў дзяржаўнай улады (раней гэта тычылася толькі Вярхоўнага Савета), тэрмін паўнамоцтваў астатніх Саветаў быў два з паловай гады.

У артыкуле 80 замацоўвалася, што найважнейшыя пытанні рэспубліканскага і мясцовага значэння вырашаюцца адпаведна на сесіях Вярхоўнага Савета Беларускай ССР і мясцовых Саветаў дэпутатаў або ставяцца імі на рэферэндумы.

Вярхоўны Савет Беларускай ССР выбірае Старшыню Вярхоўнага Савета Беларускай ССР. Мясцовыя Саветы народных дэпутатаў выбіраюць старшыняў Саветаў, Вярхоўны Савет Беларускай ССР і мясцовыя Саветы народных дэпутатаў, за выключэннем гарадскіх (гарадоў раённага падпарадкавання), пасялковых і сельскіх, маюць свае прэзідыумы. [2]

Саветы народных дэпутатаў ўтвараюць свае камісіі, ствараюць выканаўчыя і распарадчыя, а таксама іншыя падсправаздачныя ім органы. У Канстытуцыю была ўключана норма аб тым, што службовыя асобы, якія выбіраюцца або прызначаныя Саветамі народных дэпутатаў, якія не могуць займаць свае пасады больш за два тэрміны запар. Такая норма была незвычайнай для савецкай сістэмы, для якой характэрна наяўнасць «палітычных доўгажыхароў». Любое службовая асоба можа быць датэрмінова вызвалена ад займаемай пасады ў выпадку неналежнага выканання ім сваіх службовых абавязкаў. [8, ст. 39-40] 

2 Абвяшчэнне джяржаўнага суверынітэта БССР Дэкларацыі аб джяржаўным суверыніцеце

 

2.1 Парад суверэнітэтаў Савецкіх Рэспублік

 

У 1990-1991 гадах у СССР прайшоў так званы «парад суверэнітэтаў»: усе саюзныя рэспублікі і многія аўтаномныя рэспублікі ў складзе саюзных прынялі Дэкларацыі аб суверэнітэце. У ліку першых была Расія (РСФСР). Рэспублікі заявілі аб прыярытэце рэспубліканскіх законаў над саюзнымі. Гэта спарадзіла «вайну законаў». Рэспублікі пераводзілі пад свой кантроль мясцовыя эканомікі, адмаўляліся плаціць падаткі ў саюзны бюджэт.